Kişvəri -Türkman

Vay kim öldürdilər tənsiz məni-biçarəni,
TÜRKMANIN qızları şol baxışı qətteler

talələr.

Kim tapardı Kişvərinin guri guristan ara,
Mərqədindin çıxmaseydi otlu-otlu nalələr
___________________________________
Nemətullah Kişvəri
XV əsr TÜRK "DİVAN"I

Qaraqoyunlu mənsub olduğu Yiva boyu haqqında

"Yıva"(Qaraqoyunlu Türkmanların mənsub olduğu Boy)

Kaşgarlıda "Iva", Rəşidəddin "Yıva", Yazıcıoğlunda "Yıva",Əbül Qazinin "Ava" formasındadır. Mənası, Rəşidəddində "atları yüksək və eyni zamanda hünərli olan ", Yazıcıoğlu'nda" mərtəbəsi dükelinden (hər kəsdən) üstünolan, Ebülgazi'de "mərtəbəsi bülənd" olaraq verilmişdir.

Bahaeddin Ögel sözü köhnə Uygurcadan keçən "Yiv" - "tərifləmək" feilinə

"-a" şəkilçisi əlavə edilmiş bir ad kimi qəbul edir (Ögel 1971 353-354) ki bu məncə də doğrudur."Təriflənmiş" mənası, qaynaqların "Yıva" üçün verdiyi "mərtəbəsi yüksək" mənasına uyğundur.

Osmanlı sultanı I Muhəmməd yazdığı cavab məktubunda Qaraqoyunlu hökmdarını "Sultani-səlatin ət-türk (türk sultanlarını sultanı) Qara Yusif Bahadır" adlandırır. ve yazır : "Allah-təala sənə xeyir versin.Qalan məsələləri bu məktubu gətirən Həsən bəy şifahi şəkildə sənə bildirər"Sultan Məhəmməd, beləliklə, ona öz hüsn-rəğbətini bildirir
__________________________________________
Şahin Fazil Fərzəlibəyli - "AZƏRBAYCAN VƏ OSMANLI İMPERİYASI
(XV – XVI ƏSRLƏR)"

"Şükrullah, Sultah Cihânşah’ın yanına elçi olarak gittiği zaman şahit olduklarını şu şekilde anlatmaktadır: “şöyle ki 1449 tarihinde merhum Sultan Murad bu güçsüzü elçilikle Mirza Cihânşah’a gönderdi, varıp yerine getirdik. Bir gün Şagavul geldi: “Mirza sizinle yalnız konuşacağından tek olarak gitmelisiniz” dedi. “İşittik ve baş eğdik” deyip gittik. Konuşma sırasında buyurdu ki: Sultan Murad benim ahiret kardeşimdir. Bu kardeşlikten başka da akrabamdır. Akrabalığın sebebi soruldu. Buyurdu ki, tarih okuyucu Mevlana İsmail’i çağırsınlar ve Oğuz tarihini getirsinler. Mevlana İsmail geldi ve Moğol yazısı (uygur alfabesi) yazılmış bir kitap getirdi. O kitaptan anlaşıldı ki Oğuz’un oğlu olmuştur. Adları Gök Alp, Yer Alp, Gün Alp, Deniz Alp, Yıldız Alp, Ay Alp. Mirza buyurdu ki: “Kardeşim Sultan Murad‟ın nesebi Oğuz oğlu Gök Alp‟a ulaşıyor. Gök Alp oğulları, Kızıl Buga oğlu Kaya Alp oğlu Süleymanşah oğlu Ertuğrul’a 45. göbekten erişmiştir. Kara Yusuf’un nesebi 41-ci göbekten Deniz Alp’e(Yivanın atasına) erişmektedir”. Bu iki padişahım nesebi bilinince Mirza buyurdu: “Kardeşim Sultan Murad’ın nesebi bizim nesebimizden ağadır. Gök ve Deniz arasında fark olduğu gibi"
____________________________
XV. yüzyıl Osmanlı Tarihçisi Mevlana Şükrullah’ın"Behcetü’t-Tevârîh" əsərindən

Viladimir Minorskynin "Jihan-shah Qara Qoyunlu and His Poetry" əsərində Qaraqoyunlular Oğuzun Yiva boyundandırlar.

[Peter_B._Golden]_An_Introduction_to_the_History) Qaraqoyunlular Yiva boyundandır

"Baranlu qədim Türk tayfasıdır"

BURHANE Qate səhifə 1-ci Cild səhifə 215 Məhəmməd Hüseyn ibni xələfi Təbrizi

“Qaraqoyunlu tayifesi Sebûktekin tayfasındandır ve Baranlu lakabına sahip”
___________________
Münşi Kazvinî Budak
Cevâhirü’l-ahbâr‘da

Hindistanın şimalında Nepala yaxın nəvvablıq sayılan bizim xanlıq kimi bir dövlətin hakimi olub. Aud və ya Oud Nəvvabı titulu daşıyırdılar. Aud və ya Oud yerin adır ...Qaraqoyunludur

"Qütbşahi Tarixi (Târîkh-i-Sultân Muhammad Qutub Shâhî) "
Qara Yusifin soyundan gələn  Qaraqoyunlu  Qütüşahlar

1."Ebâ-an-cedd Bagdâd ve Irâk ve Arab ve Tebriz hâkimi olan Sultân Üveys-oglı Sultân Ahmed ve dahı Âzerbaycân hâkimi Mehmed Big-oglı Kara Yûsuf ki, Karakoyunlı tâ’îfesi re’îsidür."(Tavarixi-Ali-Osman)2.Timur ordusu ile savaşırken 100 Çağatay askerini tek başına öldürdüğünü gören Timur ordusunda görevli tarihçi Hafız Ebru ,Kara Yusufun kahramanlığını şu dörtlükle anlatmıştır ;
" Kahraman ve ünlü Türkman Kara Yusuf
İsfendiyar misali Cenk meydanına girdi
Yürüyen bir dağ gibi atıyla savaşırken 
Yüz kişinin canını birden alıverdi "

3.Səadətlu padişahımızın, xaki-payi-kimya əsərlərinə yüz sürməkdən sonra ərzihal budur ki, bu duagiyiniz Cahanşah padişahın oğlunun oğlı olııb(Hüseynəli Baranlı), sorxser zalim vilayətimizi talan eyləyüb zəbt eylədikdə Şirvan vilayətinə varub mütəməkkin olmış idim. Hətta, iki dəfə Şirvan padişahından Şah bu dugiyunızı tələb eylədi, vərmədi. Haliya seadətli padişah-aləmpənah həzrətləri diyari-Əcəmə(Azərbaycana) gəldüklərində biixtiyar ismi-Şəriflərin eşidüb xaki-payinə yüz sürmək niyyət eyləyub əhli-beytim ilə və qırx-əlli nəfər adəmlərimlə ġiryandan qəlqub gölürkən yolda sorxsər bidin mülhüdlər rast gəlüb, qılınc çəkdilər, adəmləri qətl etmək istədüklərində əlimdə olan möhrləri görüb həqiqəti-əhval bildilər, bunu Şahə ilədüm deyü həbs eyledilər. Bir gece heqqi-sübhanehu və təala yol vərüb, qaçdım. iki-üç gün bir taşde qar içində yatub bezi karbanlərə (karvanlara?) rast gəlüb Terebuzene(Trabzona) götürdülər. Oradan dövlətlü sultanımın astanasına yüzümü sürüyü geldim ki, ərzi-hal edəm. Təbrizdə imaret üstündə olan xatunı qızılbaşlarin Rum padişahinə varub buluşdu-nuz deyü cümləsin oğli və qızılı qıhncdan keçirdi. Yerden göğe neslimizi heyf eyledi dust-düşmen içinde. Sultanımın mübarək ayağı torpağına gəldüm ki, düşmən sözüne inanmayub derga-hinden bizi naümid etmeyesiz. Baqi, ferman sultanımındır. Mu-radi-külli budur ki, sultanımın huzurunda bir qaç cavabım var(Təkindağ Ş. Göstərilən əsər, VI vəsiqə, s. VII; Onullahi S.M., Həsənov A.Q. Göstərilən əsər, s. 45-46).

4.Dövlətşah Səmərqəndi öz təzkirəsində Qaraqoyunlulara dair mə"lumat vermişdir. O, Qaraqoyunlu hökmdarı İskəndər haqqında yazmışdı:
"İskəndərin soyuna gəlincə o, Qara Yusifin, Qara Yusif də Qara Məhəmmədin oğludur. Bunların əsli uzaq Türküstanda Qazqurd dağlarındadır. Əski zamanlarda Azərbaycan və Bitlisə gəlmişlər Köçəridirlər"
5."İraqeyn (iki-iraqın əcəm və ərəb iraqının) və Azərbaycan padışahı Cahanşah Türkman"
İsgəndə Türkmanın "Dünyanı Bəzəyən Abbasın Tarixi" əsərindən

6.Qara Yusif:
"Mən TÜRKMAN uruğundanam, yaylağım Alatağ, qışlağım Diyarbəkir və fərat yaxasıdır" _________________ Həsən Bəy rumlu (Əhsənüt-Tevarix c-1,səhifə 152)

6.

Sadıq bəy Avşarın «Məcməül-xəvas» adlı əsərində Türkmanlar -Qaraqoyunlular

7.

Hidistanda hökm sürmüş Qaraqoyunlu Türkmanların(Azərbaycan -Türklərinin) Baharlı sülaləsi - Bahadur Qalmaq Bəy Baharlı..!

8.

«Məcməül-xəvas» Sadıq bəy Avşar 
Qaraqoyunlulara cox vaxt Türkman deyirdilər..
Qaraqoyunu Sultanı Cahanşahı nəzərdə tutulur.

9.

Hesen Bey Rumlunun eserinden

10.

Türk Tarih Kurumu,1988 eserindeki anlatıma göre Karakoyunlu devlet bayrağı. 
kaynak:
 1.Flag of the Karakoyunlu State according to İ.H. Uzunçarşılı: "1937: Anadolu Beylikleri ve Akkoyunlu, Karakoyunlu Devletleri"
         2/Ankara:Türk Tarih Kurumu, 1988. The symbol is the knot of felicity, used by Qara Qoyunlu as a symbol on their coins.
3.Türkçe: İsmail Hakkı Uzunçarşılı'nın "1937: Anadolu Beylikleri ve Akkoyunlu, Karakoyunlu Devletleri" Ankara:Türk Tarih Kurumu, 1988 eserindeki anlatıma göre Karakoyunlu devlet bayrağı. Karakoyunlular tarafından madenî paralarının üzerinde kullanılan "nimet düğümü" sembolü.

‘’Büyük gözlü, yuvarlak yüzlü, orta boylu ve "Türkmen çehreli" güzel bir yiğit idi.’’
Fakat Baysungur Mirza’nın annesi Peşe Begim, ünlü Qaraqoyunlu Türkman boyu Baharlular’ın savaşçı kişiliği ile tanınan başı Ali Şeker Beğ’in kızıdır. Konunun önemli olan noktası, bu evlilikten doğan Baysungur Mirza’nın Babür Şah tarafından "Baburnamə" əsərində  verilen dış görünüm bilgileridir: ‘’Büyük gözlü, yuvarlak yüzlü, orta boylu ve "Türkmen çehreli" güzel bir yiğit idi.’’
Bu noktada Faruk Sümer’in değerlendirmesi önem kazanıyor: ‘’Babür’ün bu sözleri, Türkmanlar’in Çağatay Türkleri’nden farklı bir yüz şekline sahip olduklarını gösteriyor. Baysungur Mirza’nın ‘’Türkmean çöhreli’’ olması gayet tabii idi. Çünkü aynı müellif (Babür) bize Baysungur Mirza’nın anasının ünlü Kara-Koyunlu Türkman boyu Baharlular’ın başı Ali Şeker Beğ’in kızı olduğunu bildiriyor.’’

Türkman və Köçəri

Divani-Lügətit-Türkdə Türkman demek "Türke yaraşar terzde yaşayan demekdir" ..Türklər əsasən köçəridir..Şeherleşen Türklərə qarşılıq olaraq "Türkmen" deyimi ortaya çıxdı..Türkü(şeherli Türk) yerinə Türkmən(köçəri,Türkə bənzər heyat tərzi sürən Türk).Biz bunu Qaşqarlıda "Türkman"və"köçəri"(tərəkəmə) sözünü anlamdaş olaraq görməkdəyik.

(Türkiyeli tarixçilər Türkmen yazsalarda Qaşqarlıda "Türkmanıyyum" olaraq keçir)

Seyid Əzim Şirvani "Türkce haqqında"

Biri vacib bizə bilmək vətəndə söylənən dildir,
Gərəkdir mətləbə biz eyləyək türkiylə ünvani.
___________________
Seyid Əzim Şirvani

Qafqaz və Azərbaycan Türk Diliniŋ Qrammatikası

Грамматика тюркского языка кавказско-азербайджанского наречия
(Qafqaz və Azərbaycan Türk Diliniŋ Qrammatikası)
Author: Султан-Меджид Ганиев
Publisher: Баку, Азполигр

фтрест
Publication date: 1922
Number of pages: IX+53+III
Language: Russian-Turkish (Azarbaijanian)
__________________________
İstilâh-i Azərbaycan (اصطلاح آذربایجان)
Sultan-Məcid Qənîzâdə (1866-1942)
6-cı basqı: 1922
(Öŋcəki basqı: Bəradəran Orucov, 1913)
Əski buraxılış: Bakı, Первое Типогрфское Т-во., 1904.
(İlk hissə: Kasabov-1890).
*
"Türk-Qafqaz dilini ögrənməkdən ötri dəstâvîzdür."
(Azərbaycan Türkcəsiniŋ ilk dilbilgisi kitablarından biri).
Qənîzâdə 1889'da bu əsəriŋ əlyazmasını hazırlamış, ancaq “İstilah-i Azərbaycan” adıyla dərsliўiŋ ilk hissəsi 1890-cı ildə Bakı'da K.Kasabov Mətbəəsi'ndə 2400 nüsхə tirajla çap olunmuşdu.
1890-cı ildə “İstilah-i Azərbaycan” dərsliўiniŋ III hissəsi, 1894-cü ildə IV hissəsi də yayımlanmış; 1904'də isə 2 hissə bir arada basılmışdır

''Türki-yé Türkmani''

Türkman Türkcəsi تورکی تورکمانی

Keçmiş yüzilədək Azərbaycan bölgəsində yaşayan Türklərin dilinə nə Azərbaycanca nədə Azəri dili deyilirdi. Məhz Türkcə [Türkman Türkcəsi - Türkcənin Türkman şivəsi] adlanırdı. Azərbaycan dili adında bir dil yoxdur, uydurmadır!.

Burada da bizim azerbaycanca adlandırdığımız dil o dönemde
 ''Türki-yé Türkmani'' yanı ''Türkman Türkcesi'' adlandırılır..

İsgəndər Mirzə və Şahrux Mirzə

İsgəndər Mirzə və Şahrux Mirzə
"İsgəndər Mirzə və Şahrux Mirzə qarşı qarşıya düzüldülər.Aslan kütləsinin hayhuy səslərinin tükürpərdici fırtınası,toprağı yerindən oynadırdı..
Şahrux Mirzənin cinahlarında İbrahim Sultan,Rüstəm Mirzə və İbrahim Caku..
İsgəndə Qaraqoyunlunun cinahında isə İsfəndiyar Mirzə,Bayram Bəy,Şahsuvar Bəy,Sərkan və Qorkan Alpaqut vardır..İki tərəf savaşa başladı və iki tərəf də dəhşətli şücaət göstərdi..Qaraqoyunluların sol cinahının uduzub dağıldığını görən İsgəndər Mirzənin öfgəsi artmağa və içi yanmağa başladı.Kükrəyən əsgərlərin və yay qurşanmış piyadaların qoruduğu Şahrux Mirzənin ordu mərkəzinə hücum etdi.İsgəndərin hucum etdiyi cinahda cağatay serdarlarından Mirza Baysunqur,Emirşah Məlik və Şeyx Lokman yer alırdı.Və bunlar hamısı öldürüldü..İsgəndər Mirzə çox sayıda insan əsir və dustaq etdi.Cağataylardan çox zadələr Türkmanların nizələrinə minərkən,bəzisi qaçdı,bəzisi iplərlə bağlandı.(Qaraqoyunlular ) Hətta filləri də ələ keçirdilər..(İsgəndərin adamları) savaş alanını işğal edən atları ilə, (Çağatay) qadınlarının durduqları yerə Şahrux Mirzənin önçü ordusunun arxasına qədər gəlidilər.Türkmanlar onların bir çoxunu əsir edilər...
Yalnız cağatayların inadçı müqaviməti,Türkmanların sayının az olması,onların döyüş meyadınını tərk etməyə məcbur edir.."
________________________
"Kitabi-Diyarbəkiriyyə"
Tehrahi.

Sultan Alparslanın sözləri..

Sultan Alparslan  dedi: "Mənim düşmənim sən deyilsənsə, bəs nə üçün mənim
düşmənimi işə götürürsən? " Ərdüm dedi:"O kimdir?" Sultan dedi: "Dəbir
götürdüyün abəli dehxuda." Dedi: "O kim olur-olsun, gedin o kiĢini buraya
gətirin." Dərhal gətirdilər. Sultan dedi:"Ay kişi sən deyirsən ki, Bağdad xəlifəsi
haqq deyil? Sən rafızisən201". Kişi dedi:"Mən şiəyəm." Sultan dedi: "Ay oğraş, şiə
məzhəbi məgər yaxşıdır ki, sən onunla batinilər məzhəbinin üstünü basdırasan, bu
pisdir, o daha pisdir." Əmr etdi, çavuşlar onu döyüb, yarımcan halda saraydan
bayıra saldılar. Sonra üzünü türklərə çevirib dedi: "Günah bu kişiciyəzdə deyil,
günah Ərdümdədir ki, bu kafiri işə götürmüşdür. Mən dəfələrlə demişəm ki, biz
burada biganəyik, bu vilayəti zorla almışıq. Biz hamımız pakizə müsəlmanlarıq, bu
bağdadlılar isə bədməzhəb və deyləmilərin tərəfdarıdırlar. Bu gün allah-taala
Türkləri ona görə belə hörmətli etmişdir ki, onlar təmis müsəlmanlardır, bidət və natəmiz işlərlə məşğul olmurlar".
________________________________
Əbu Əli Həsən ibn Əli Xacə
Nizamülmülk
SİYASƏTNAMƏ

Əlişir Nəvai Türklə-farsın fərqi

"Türk farsdan daha kəskin zəkalı,daha anlayışlı,daha saf,daha çox yaradıcıdır.

fars isə elmdə və cəhd göstərməklə əldə edilən bir mənada daha yüksək və dərin görünür.Bu hal Türklərin doğru,dürüst,təmiz niyyətli,farsların da elm və hikmətindən bəlli olur.Lakin Türk və fars dilləri arasında qüsursuzluq və ya nöqsan baxımından çox böyük fərqlər vardır.Söz və ibarədə,sözlərin məna və qavramında Türk farsdan üstündür.Türkün öz dilində elə incəliklər,gözəlliklər,sənətkarlıqlar vardır ki,inşallah yeri gəldikcə göstəriləcəkdir..." "...Türkün farsdan daha üstün,daha qabiliyyətli,daha aydın və parlaq olduğunun bundan qüvvətli sübutu olarmı:Bu iki millətin gəncləri,qoca,böyükləri,kiçikləri arasında yaxınlıq eyni dərəcədədir.Alış-verişləri,işləri,gücləri,həyat tərzləri,oturub-durmaları bir-birlərindən heç fərqli deyildir.Eyni həyat şəraitində yaşarlar...Belə olduğu halda Türklərin hamısı fars dilini yaxşı öyrənir və danışır,ancaq farsların heç biri Türkcə danışmaz.Yüzdə,bəlkə mində biri Türk dilində öyrənir və danışarsa da,onun Türk olmadığı elə ilk sözündən məlum olur...Türkün farsdan qabiliyyətli olduğuna bundan daha qüvvətli sübut olmaz və heç bir fars bunun əksini iddia edə bilməz..." "...fars dili yüksək və dərin mövzuları anlatmaqda gücsüzdür.Çünki Türk dilinin yaranışında və mövzularında çox incəlik,özünəməxsusluq vardır.İncə fərqlər,ən yüksək mənalar üçün belə sözlər yaradılmışdır ki,elmli adamlar tərəfindən açıqlanmazsa,asan anlaşıla bilməz" Onlardan bəziləri budur: (Əlişir Nəvai burada düz 100 nümunə verir). "...fars dilində bu yüz sözün incəliklərini,mənalarını ifadə edəcək sözlər yoxdur.Bu mənaları anlatmaq istəsələr uzun-uzun cümlələr yazarlar ki,o da ancaq ərəb sözlərindən istifadə ilə mümkündür..." İndi bunlara aid misallar verək: (Nəvai misallarını beytlərlə verir.Biz bir hissəsini verməklə kifayətlənəcəyik.) fars dilində qarşılığı olmayan sözlər: Sıpqırmaq:içkini qətrə-qətrə süzüb soraraq içmək.(Bu cür içmək nəzakət qaydası sayılırdı ). Tamsımaq:içkini birdən-birə içməyib dadını duya-duya,udum-udum içmək. Ağlamaq (yığlamaq):müxtəlif cür olur.farslar bir sözlə deyirlər.Amma Türk dilində bunlar da vardır: Ağlamsınmaq:ağlayırmış kimi olmaq. İnləmək,sızlamaq:için-için,gizli-gizli,yavaş-yavaş ağlamaq deməkdir.Bu iki söz arasında fərq azdır. Sıtqamaq:güclü ağlamaq,çox ağlamaq. Hıçqırmaq:yavaş səslə ağlamaq. Türkcədəki çaxın (şimşək) və ildırım sözləri farscada yoxdur.Bunları ərəb dilindən aldıqları bərq və saiqə sözləri ilə əvəz etmişlər. Türklər böyük qardaşa ağa,kiçik qardaşa ini deyirlər.farslar hər iki halda bəradər sözünü işlədirlər. Fars ördəyin bütün növlərinə mürğab deyir.Türklər isə bu heyvanın erkəyinə sona,dişisinə yaşılbaş deyirlər.Fərqli olan növlərinə çörkə,almabaş,maviqanad,dəmirqanad,alapəkə,bağçal. ..kimi adlar verirlər ki,farslar bunların heç birini bilməz,hamısına mürğab deyərlər..." Nəvai yenə çox misallar verir və sonra belə deyir: "...Türkün biliksiz və zavallı gəncləri gözəl sanaraq farsca şerlər söyləməyə çalışırlar.Yaxşı və dərin düşünsələr,Türk dilində bu qədər ənginliklər,incəliklər,dərinliklər və zənginliklər olduğu halda bu dildə şer söyləməyin və sənətkarlıq nümayiş etdirməyin daha yaxşı,şerlərin daha çox bəyəniləcəyini anlarlar..."
________________________________________
"Mühakəmət-ül Lüğəteyn"--Əlişir Nəvai

Kara-Koyunlu Ordusu:

Kara-Koyunlu Ordusu:
Teşkilat, Savaş Tarzı, Ordunun Donanımı ve Diğer Özellikler Kara-Koyunlu, devlet ve askerı teşkilatı büyük ölçüde Celayirliler (dolayısıyla İlhaniler) ve Timurlu devlet teşkilat müesseselerinden mülhemdir. Bunun yanısıra Oğuz töresini de yaşatmışlardır. Hükümdarları Noyan, Bahadır, Hakan gibi unvanlar kuııanmışlardır.25 Kara-Koyunluların askeri teşkilatına dair yazılmış hususi kaynakJar olmadığından, bilgilerimiz son derece kısıtlıdır. Ancak vekayinamelerde zikredildiği kadarını bilebiliyoruz. Bununla birlikte, araştırmacıların doğru olarak tespit bir ettikJeri husus vardır ki o da Kara-Koyunluların AkKoyunlu ordu teşkilatı tarzında bir teşkilata sahip olduğudur. Her iki devletin ordu teşkilatı, her bakımdan birbirlerine benzemekteydi. Farklı olan ıegane husus ordularının farkJı Türkman zümrelerinden oluşmuş olmasıydı.
Bilindiği gibi devleti kuran aile Baranlu oymağından idiler. Ana yurtları Van Gölünün kuzeyinde Erciş ve civarı idi. Her ne olursa olsun gerçek olan onların XIV. asrın ortalarından itibaren Erciş merkez olmak üzere, Van gölünün kuzeyinde yaşıyor olmalarıdır. İlhanlıların zayıflayıp yıkılmasının ardından harekete geçerek asırlarca Moğollar tarafından horlanan ve en iyileri 2. sınıf insanlar sayılan Türkman aşiretlerini etrafında toplayarak örgütlediler. İlk siyasi başarıları 1368-69 yıllarında Bayram Hoca önderliğinde Musul'u ele geçirmeleri oldu. 1374 yılında Sultan Üveys'in ölümünün ardından, Arran, Hoy, Nahcivan ve Erzurum yöreleri de Kara-Koyunlulara geçti. Bu başarıları üzerine pek çok Türkman aşireti onların etrafında toplandı. Bunlar arasında hükümdar sülalesi Baranlılar'dan başka Kara-Koyunlu devleti ve ordusunun temelini oluşturan 5 önemli Türkman zümresi vardır ki şunlardır:

ı. Nahçıvan ve Sürmeli-Erivan havalisinde yaşayan Sa'dlu aşireti. Hanedana akraba olan bu aşiretten pek çok değerli kısımlardan ve emir yetişmiştir. 1421 yılında Timur2un oğlu Şahruh ile Aras boyunda Eleşkirt ovasında yapılan Kara-Koyunlu ordusunun sağ kanadına Sadlu Pir Mihmad kumanda ediyordu. Bu savaşta Sa'dlular, Timurlular safında sol cenahta savaşan Ak-Koyunlu Bey'i Osman Bey'in eline düşmüş, Pir Mihmed ile oğulları Pir Gayb ve Pir Üveys esir edilmişti.29 Yine bu aşirete mensup olan Hüseyin Bey'in 1450-56 yılları arasında Sa'dlu Hüseyin'in 10.000 kişilik bir kuvvetle Erzincan-Bayburt havalisinde Ak-Koyunlular ile savaştığını ancak bir başarı sağlayamadığını görüyoruz.30
2. Baharlu: Tarihçilerin Kara-Koyunlu devletinin ve ordusunun asıl dayanağı olan iki oymaktan biri olarak gördükleri Türkmen zümresi.3l Baharlular da hükümdar ailesi ile kız alıp vermek suretiyle sıhriyet kurmuşlardı. Ali Şeker Bey bu zümreye mensup en meşhur ve emirlerdendir. O da pek çok kez Ak-Koyunlulara karşı savaşnuştı. Baharlular ekseriya Hemedan bölgesinde yaşamaktaydılar. Baharlular'ın Cihanşah'ın öldürülmesinden sonra şehzadelerden Ebu Yusuf Mirza'yı tahta çıkardıkları ve Ak-Koyunlu hakimiyetine karşı sonuna kadar direndiklerini görüyoruz.
3. Bayramlu: Adını Hoy çevresine hakim olan Bayram Bey'den alan bu aşiret, kuruluşundan itibaren Kara-Koyunlu ordusunda hizmet etmiştir. Aşiretin lideri Bayram Bey. Kara Yusuf Bey'in emir-i divanıydı. 0, 1419- 1420 yıllarında Kara-Koyunlu beyi tarafından 20.000 kişilik bir birliğin başında Ak-Koyunlulara karşı Erzincan'ı savunmakla görevlendirilmişti. Bayram Bey, 1421 yılında vaki Eleşkirt savaşında oğlu Şehsuvar Bey ile beraber Kara-Koyunluların sol cenahını komuta etmişti.
Bayram Bey'den sonra oğlu Şehsuvar Bey Kara-Koyunlulara hizmete devam etti. 1457 yılında vaki Dicle savaşında Rüstem-i Tarhan'ın kumandasında Kara-Koyunluların sol cenahında yer almıştı. Bu savaşta Baharlu Ali Şeker Bey de bu savaşta sağ kolda savaşmıştı. Bu savaşta Şahsuvar Bey camnı kurtarırken, Ali Şeker Bey Ak-Koyunlular tarafından yakalanarak öldürülmüştür.34 ?ehsuvar Bey daha sonra Şiraz ve İsfahan bölgelerinde valilik yapmıştır. 3
4. Alpavut: Kara-Koyunlu oymakları içinde en savaşçı zümreyi teşkil ederdi. Bunlarda Kara-Koyunlu ordusunun sol cenahında yer alıyoriardı. İlk başlarda Hemedan yöresinde etkin idiler. Liderleri Korkan Bey idi. Bunlar da Eleşkirt savaşına katılmışlardı. Cihanşah zamanında önemli mevkiler elde etmişlerdi.
Bu dönemin önde gelen Alpavut beyleri arasında Bağdad valisi Tavacı Pir Mehmed Bey bulunmakta idi.
5. Çakırlu: Azerbaycan'da Timur zamanında beri varlığı bilinen bu aşiretin, ülkenin Çağataylılar elinden alınmasında büyük hizmetleri olmuştu. Bistam Bey liderliğinde Kara-Koyunlu devletinin kuruluş ve gelişmesine katkı yapmışlardır. En yoğun olarak yaşadıkları yer Erdebil civarıydı. Togan'a göre Bistam Bey Kara-Koyunlu ordusunun başkumandam yani "beylerbeyi" idi.
Bunlardan başka Kara-Koyunlu ordusunu oluşturan oymaklar arasında Duharlu, Karamanlu, Hacılu, Ağaçeri, Döğer gibi oymak ve aşiretleri sayabiliriz. Ayrıca yardımcı kuvvet olarak bazı Arap ve Kürt aşiretleri de vardı.38 Büyük mikyasta aşiretiere mensup süvari gücünden oluşan KaraKoyunlu ordusunda, kabile asabiyetinin kuvvetli oluşundan dolayı gevşek
bir yapılanma olduğunu bu olgunun da devletin merkezi bir gelişme göstermesine engeloluşturduğunu görüyoruz. Kara-Koyunlu Devleti Timurluiara (Çağataylara) rakip olduğu için ordu stratejisini bütün yapılanmasını buna göre oluşturmuştu. Kara-Koyunlu ordusunun başlıca görevi Türkmen yurdu olan Anadolu, Azerbaycan ve Horasan'ı kurtarmak ve buralarda Türkmen hakimiyetini yeniden tesis etmekti. Kara Yusuf bütün mesaisini Timur ve halefleriyle mücadeleye sarfetmiştir. Onun, Çağataylar ile işbirliği yapmasından dolayı öfke duymasına rağmen diğer bir Türkmen devleti olan Ak-Koyunluların beği Kara Yülük Osman Beye bir vesile ile söylediği: "Her ikimiz de Türkmeniz. Daha fazla birbirimize saldırmak için çaba harcamayalım. Bundan sonra birbirimize saldırmayalım. Her birimiz Rum ve Çağatay gibi düşmanlarımızla meşgulolalım. Senin için en uygun yer durumlarını bildiğimiz Suriye ve Rum'a saldırmak benim için ise Çağatay ile mücadele etmektir. Bu devletin selameti için gereklidir" sözleri Kara-Koyunlulardaki kavmiyetçilik şuurunu açıkça ortaya koyar.
Kara-Koyunlu ordusunun ne kadar yüksek bir kabiliyete sahip olduğunu ortaya koymuştu. Kara-Koyunlu beyi savaşın başında 5000 kişilik ordusunu her biri 300 kişiden müteşekkil muhtelif biriikiere (koşun) her bir koşunu da 30 mangaya (destçe) ayırmıştı. 16 Koşun'dan birer manga yalnız ok atarak önde yürümüş, düşman hücum ettiği zaman da geri çekilmişlerdi. Bu arada diğerleri çekilenleri takip eden düşmana ok yağdınruş, bu şekilde düşmanın tertip ve düzenleri bozulmuştu. Ardından bütün birlikler umumi bir hücuma geçmişler ve zaferi kazanmışlardı. Plan mükemmel bir şekilde işlemiş ve 20.000 kişilik Celayirli ordusu kısa sürede bozguna uğratılmıştı. Şeyh Ali ve ordu komutanı Pir Ali savaşta öldürülmüştü. Bu zafer Kara-Koyunlulara büyük bir nüfuz ve güç kazandırdığı gibi hakimiyet alanları Azerbaycan'a doğru genişlemişti.1383 yılında Suriye- Musul hattında faaliyetlerde bulunan Kara Mehmed'in ordusunun sayısı 12.oo0'e ulaşmıştı. 1385'te Kara-Koyunlu ordusu bir baskınla Ak-Koyunluları perişan etmiş ve onları Kadı Burhaneddin'e sığınmaya mecbur bırakmıştı.
Kara-Koyunlulan yok edememiştİ. Kara Yusuf Bey bir süre (1399- 1403) ülkesinden, oymaklarından ve ordusundan ayrı düşmüş, Suriye ve Osmanlı ülkesine sığınmıştı. 1403'te Timur'un geri çekilmesinden sonra geri döndüğünde oymakları ve ordusunu aynı inançla kendisine bağlı buldu. O sırada Timur Ön Asya'yı Anadolu ve İran' i kaos içinde bırakıp çekip gitmişti. Bölgeyi istikrara kavuşturmak, yaşanır bir hale getirmek Kara Yusuf ve onun gibi diğer Türkmen beylerine düştü. Kara Yusuf, 1405 yılında Dımaşk'ta esaretten kurtulunca hemen Musul'a çekildi. Oradan da el-Cezire yoluyla Van gölü havzasına ulaştı. Yöreyi kısa süred itaat altına aldı. Bu sırada Kara Yusuf un döndüğünü öğrenen Türkmen beyleri aşiretleriyle birlikte ona katıldılar. Kısa sürede eski gücüne erişen Kara Yusuf un ordusu 10.000 kişinin üzerine ulaşmıştı. Hedef yine Tebriz idi. O sırada Azerbaycan Timurlu Ebubekir'in elindeydi. O, 1406 ve 1408 yıllarında yaptığı savaşlar sonunda Tebriz'i ve Azerbaycan'ı çağataylar'dan kurtardı. Kara-Koyunlu beyi bu savaşta da o kadar büyük cesaret, kahramanlık ve bahadırlık göstermiş ki düşmanları onun hakkında şu kıtayı söylemişlerdir:
" Kara Yusuf adlı Yiğit,
 İsfendiyar gibi savaş meydanına girdi,
Ata binmiş, yürüyen bir dağ gibi,
Tek başına, sanki yüz kişiydi.

Ayrıca o kadar merhametliydi ki Ebubekir'e " Bizim şahsi düşmanlığımız yüzünden bu kadar çok ade m telef oluyor; yiğitlik ve bahadırlık ikimizin karşı karşıya gelerek vuruşmamızı gerektirir."demiş ve onu mubiirezeye davet etmişti. Ancak çağatay şehzadesi cesaret edip karşısına çıkamamıştı.45 Kara Yusufun Sultan Ahmed' i 1410 Ağustos'unda Sultaniye yakınlarında yenip, Celayirlilere son vermesiyle Azerbaycan dışında, Irak-ı Arab ve Irak-ı Acem Kara-Koyunlulara geçti. Kara Yusuf bahadırlığı ve cengaver ordusu ile büyük bir devletin temellerini attı. Tebriz' i merkez edindi. Tebriz kısa süre içinde Yakın-Doğu ve Ön-Asya' nın diğer önemli başkentleri Kahire, Herat ve Bursa ile kıyaslanacaktır. Kara-Koyunlu hükümdarı ülkesini oğulları ve kumandanıarı arasında bölüştürdü.
Kara Yusuf Timurlu Horasan hükümdarı Şah-Ruh Mirza ile savaşa hazırlandığı sırada 1420 yılı 13 Kasım'ında Ucan yakınlarında vefat etti. O, tarihin gördüğü büyük cengaverlerdendi. çağataylar'ın tüm Ön Asya'yı istila ettiği sıralarda, Türkmenlerin umudu olmuş, hatta Osmanlıların tekrar toparlanmasına dolaylı da olsa katkı yapnuştır.Kara Yusuftan sonra Kara-Koyunlular'da iktidar mücadelesi başladı. Güçlü aşiretler Sadlu ve Baharlular istiklallerini kazandılar. Bu zor ortamda İskender Mirza Kara-Koyunluları kısmen muhafaza etti ve 1438'e kadar yönetti. 30 Temmuz 1421'deki Eleşkirt savaşında da Timurlu Şah-ruh'un fıllerle donatılmış ordularına karşı adeta destanlaştı. 3 gün süren savaşta çağatayordusuna tarihinde görmediği kadar ağır zaiyat verdi. Ancak, sayıca çok olmaları çağataylıları kurtarnuştı. Kara-Koyunlu ordusu, 1429'da Selmas'da çağataylılar ile bir kez daha karşılaştı. Kaynağa göre Kara-Koyunlulann kuvveti 50.000 civarında idi ve orduda hatırı sayılır derecede yayaskeri de vardı. 17 Eylül Cumartesi günü başlayan savaş yine üç gün sürdü. çağataylılar yine yedek kuvvetleriyle kazandı. Bu savaşta, İskender Mirza da büyük kahramanlıklar göstermiştir. çağataylar, Azerbaycan'ı denetimleri altında olmak kaydıyla KaraKoyunluları bıraktı. Ancak İskender Mirza ve ordusu mücadeleye devam etti. Öyle ki, 1435 yılında Ak-Koyunlu Osman Bey ile Erzurum yakınlarında savaşırken yanında sadece 3.000 kişi vardı. Buna rağmen sayıları daha çok ?lan düşmanlarını ma~lup etmeyi başardı. Talihsiz şehzade Deli lakaplı ıskender 1438'de öldü.
Cihanşah 1467 yılında, Ak-Koyunlulara karşı kendisinin ve KaraKoyunluların sonunu hazırlayacak olan bir sefere çıktı. Bunun için eyaletlerden ordu toplanmıştı: "Cihanşah Mirza Hürmüz, Kenc, Mukan Gilan ve Taberistan'dan Fars'tan Irak'tan diğer beldelerden, memleketnin kıyısından köşesinden, asker, hayvan, silah, cephane ve saire toplayıp Muş Ovası'na geldi. Çöı karıncasından ve kumdan kalabalık topluluğu yeri göğü kapladı. Öyle ki, çadırların beyazlığı gündüz güneşin yüzündeki kızıllığı ve gece ayın çevresindeki siyahlığı sildi." Bu tablo Kara-Koyunlu ordusunun muazzam gücünün güzel bir tasviridir. Ancak bu ordu, aşırı gurur, kayıtsızlık ve rakibini küçümseme sonucunda 6.000 kişilik Ak-Koyunlu ordusu tarafından yok edildi.sı Bu yenilgiden sonra orduları dağıtılan Kara-Koyunlu Devleti de yıkıldı.
__________________________

Ak-Koyunlu ve Kara-Koyunlu Ordulanna Genel Bir Bakış An Overview on Aq-Qoyunid and Qara-Qoyunid Armies .
* ılhan ERDEM

‪Qacar‬ tayfasının‪ YIVA‬(yəvə) oymağından olan İmamqulu xan

Qacar Bayragi 





"Qarabağ bəylərbəyisi İmamqulu xan Qacar Gəncədə təbii

 ölümlə bu il vəfat etdi. O vilayətin idarə olunması isə cənnətməkan şahın  zamanında Qarabağın bəylərbəyi olan Şahverdi Sultan Ziyadoğlu Qacarınnəvəsi Xəlil xanın oğlu Məhəmməd xana tapşırıldı. ‪Qacar‬ tayfasının‪  ‎#YIVA‬ oymağından olan İmamqulu xanı İsmayıl Mirzə yetişdirmiş və onu Qarabağa hakim göndərmişdi."
 _____________________________
"Dünyani bezeyen Şah Abbasın tarıxı"
 İsgəndər Bəy Türkman.

Mirzə Əli Möcüz "Qacar haqqında"

         Mirzə Əli Möcüz

Mәnә lütf eylә, ey saqi, gәtir o cami-sәrşari

Ki, ta rәf eylәyim nәştov qarın bu rәnci xümmari.

Nә püstәm var, nә badamım, nә tüxmi-şur, nә neytaqim,

Mәzә olsun mәni-biçizә yarın lәli şәhvari.

De gәlsin mәclisә mütrüb, әlindә sazü mizrabi,

Çalıb tarü dәfi, şad eylәsin mәn aşiqi-zari!

Nә kisәmdә zәrim vardır, nә ambarımda bir hәbbә,

Әlim boşdur, üzüm qarә, doyunca mey içim bari.

Nә mәllakәm, nә tüccarәm, nә xani-mәrdümazarәm,

Mәtaim şerdir ancaq, onun da yox xiridari.

Dilim türki, sözüm sadә, özüm sәhbayә dildadә,

Mәnim tәk şairin, әlbәt, olar kasad bazari.

Dünәn şer ilә bir namә apardım şahi-İranә,

Dedi: "Torki nә midanәm, mәra to beççә pәndari?"[1]

Özü türk oğlu türk, әmma deyir türki cәhalәtdir,

Xudaya, müzmәhil qıl tәxtidәn bu ali-Qacari!

Ümidin kәsmә, Möcüz, yaz anan tәlim edәn dildә!

Gәzәr bir әrmәğan tәk dәftәrin Çini vә Tatari.

[1] - Türkcə (azərbaycanca) bilmirəm, məni sən uşaq sayırsan?

T ü r k m a n: bunlar oğuzdurlar.

T ü r k m a n: bunlar oğuzdurlar.
Bunalara türkman deyilmə-sinin bir hekayəsi var. Həmin hekayə belədir: Zülqərneyn Səmərqənddən keçib türklərin ölkəsinə doğru yönəldiyi zaman türklərin xaqanı çoxlu qoşunu olan Şu adlı gənc bir adam idi. Balasağun yaxınlığındakı qalanı o, fəth et-miş və tikmişdi. Hər gün Balasağundakı sarayın qarşı-smda bəylər üçün üç yüz altmış növbət davulu vurulurdu. Xaqan Şuya Zülqərneynin yaxınlaşdığı xəbər verilmiş, «Əmriniz nədir, savaşaq, yoxsa yox? Nə buyurursunuz?» deyə soruşmuşlar. Xaqan Şu müşahidə aparmaq və Zül-qərneyni izləmək üçün Xocənd çayınm sahilinə qırx tarxanı göndərmişdi. Onlar gizli şəkildə getdikləri üçün ordunun bundan xəbəri yox idi. Buna görə də xaqanın ürəyi sakit idi. Xaqanın gümüşdən bir hovuzu var idi. Səfərə çıxanda onu da özü ilə birlikdə aparırdı. Hovuza su doldurulur, içində ördəklər, qazlar üzürdü. Xaqandan «nə deyirsiniz, hərb edəkmi?» deyə soruşduqları zaman o, «bu qazlara, ördəklərə baxın, necə suya dalırlar» demişdir. Bunu eşidənlər bu sözlərdən xaqanm savaşa hazırlaşma-dığını və buradan çəkilib getmək niyyətində olmadığmı zənn etmişlər. Zülqərneyn Xocənd çaymı keçir və müşa-hidəçilər gecə ikən gəlib Zülqərnenynin çayı keçdiyini xaqana xəbər verirlər. Xaqan dərhal davullar çaldıraraq şərqə doğru yola düşür. Xalq getmək üçün heç bir hazırlıq görməyən xaqanm qəfıldən getməsi üzündən ümidsizliyə düşür, ürküntü və qarışıqlıq yaşanır. Minik tapa bilənlər heyvanm üstünə atılıb xaqanın dalınca yollanırlar. Qarışıqlıqda çaşqınlıqla bir-birinin heyvanlarını alırlar. Səhər olunca ordugah düz bir ova halını alır. O zaman Taraz, İsficab, Balasağun kimi yerlər yox idi, bunlar sonradan salmmışdır. Həmin yerlərdə köçərilər yaşayırdılar. Xaqan ordusu ilə sovuşub gedəndən sonra orada çoluq-çocuğu ilə iyirmi iki nəfər qalmışdı. Bunlar gecə ikən heyvanlarını tapa bilmədikləri üçün gedə bilməmişdilər. Bunlar kitabın əvvəlində adlarmı çəkdiyim, damğalarını bəyan etdiyim adamlardır: « kınık», «salğur» və başqaları kimi. Bu iyirmi iki nəfər piyada çıxıb getmək, yoxsa orada qal-maq barədə danışanda daha iki nəfər gəlib çıxdı. Bunlar əşyalarını dallarına yükləmiş, ailələrini də yanlarına al-mışdılar. Ordunun izinə düşərək gedirdilər, çox yorulmuş və tərləmişdilər. Bu iyirmi iki nəfər yeni gələn iki adamla tanış olub danışdılar. Bu iyirmi iki adam dedi: «ey, siz ikiniz, Zülqərneyn adlı şəxs bir yolçudur, burada qalmaz, ötüb keçər, biz də öz yerimizdə qalarıq». İyirmi ikilər on-lara türkcə «kal aç», yəni «qalın, gözləyin» dedilər. Sonradan onlar «_ xalaç/xalac» adlandırılmışlar. Xalac-ların əsli belədir, onlar iki qəbilədir. Zülqərneyn gəlib onları saçlı və üstlərində türk nişanələri ilə görüncə, heç nə soruşmadan «türkmanənd» dedi, «türkə bənzər» deməkdir. Bu ad onlarda bu günə qədər qalmış-dır. Türkmənlər əslində iyirmi dörd boydur. Lakin iki boydan ibarət olan xalaclar bəzi xüsuslarda onlardan ay-rıldıqları üçün, onlan oğuz saymırlar. Əsli, doğrusu budur.
Xaqan Şu Çinə doğru keçib getdi, Zülqərneyn də onun dalınca düşdü.
Uyğurlara yaxın bir yerdə xaqan Şu Zülqərneynin üstünə bir bölük əsgər göndərdi. Zülqərneyn də əsgər göndərdi və Altun kan deyilən dağda vuruşma baş verdi. Hə-min dağ bu günü Altun xan adlanır. Bundan sonra Zülqərneyn xaqanla sülh bağladı və uyğur şəhərlərini bina etdi, bir müddət orada qaldı. Zülqərneyn çəkilib getdik-dən sonra xaqan— Şu gəldi, Balasağuna qədər irəlilədi, bir qala tikdirdi və ona öz adını verdi. Oraya bir tilsim qoydurdu. Leyləklər o şəhərin qarşısma qədər uçub gəlir, ancaq şəhəri qətiyyən keçib getmirlər. Tilsim bu günə qədər smmamışdır.
______________________
Divanü lüğat-it-türk

Ağqoyunlu xanedanların Oğuz Boyunun "Bayandur" damğalı sikkələri.

"Lənkəran qəzas"ında(Ленкоранский уезд)

Azərbaycan Sovet Sosialist Respublikasının "Lənkəran qəzas"ında(Ленкоранский уезд) yəni indiki "cənub bölgəsi"ndə yaşayan Azərbaycanlıların etnik tərkibi..1926 cı il siyahıya alınması.
"Lənkəran qəzas"ında yaşayan əhalinin ümumi Sayı: 208.479 nəfər..
Türklər __________ 111 181
ermənilər_________ 511
Talışlar ___________77 261
Ləzgilər___________12
Gürcülər__________ 35
Kürd _____________ 1
Ruslar ___________ 13 439
Almanlar__________104
Yahudiər_________ 101
__________________________
Qaynaq:
АЗЕРБАЙДЖАНСКАЯ ССР (1926 г.)
1.Свод статистических данных о населении Закавказского края, извлечённых из посемейных списков 1886 года, г. Тифлис,
2) Первая Всеобщая перепись населения Российской империи 1897 г. Том 69, Тифлисская губерния, г. Санкт-П
3) Первая Всеобщая перепись населения Российской империи 1897 г. Том 61, Бакинская губерния, г. Санкт-Петербург, 1905
4) Первая Всеобщая перепись населения Российской империи 1897 г. Том 63, Елисаветпольская губерния, г. Санкт-Пете
5) Первая Всеобщая перепись населения Российской империи 1897 г. Том 71, Эриванская губерния, г. Санкт-П
6) Всесоюзная перепись населения 1926 года, т. 14, Закавказская СФСР, г. Москва, 1929

 "Lənkəran qəzas"ında(Ленкоранский уезд) 

терр. Эриванской губернии

терр. Эриванской губернии __________ 115.765 (100%)
татары(тюрки)_____________________ 78.785 (68,10%)
армян  _________________________    36.043 (31,10%)
курд   __________________________    473 (0,40%)
===================================
Qaynaq:
НАСЕЛЕНИЕ АЗЕРБАЙДЖАНА
ТЕРРИТОРИИ РОССИЙСКОЙ ИМПЕРИИ,
ВОШЕДШИЕ ПОЗЖЕ В СОСТАВ АЗЕРБАЙДЖАНСКОЙ ССР (1886 г.)
(без территорий, вошедших в состав НКАО)

Şarl Lüi Monteskyö 1721-ci ildə qələmə aldığı «İran məktubları» romanından

Contributions to the anthropology of Iran / by Henry Field, Curator of Physical Anthropology (1939)

«Yer üzündə heç bir xalq nə fatehlik şöhrəti, nə də əzəməti ilə Türkmanlarla (Azərbaycan türkləri – A.Q.) yarışa bilməz. İranın həqiqi hökmdarları onlardır. Kirin, Kiştapsın taxtında qürurla əyləşənlər də onlardır… Bu fateh xalqın yalnız tarixçiləri çatışmayıb ki şanlı qələbələrinin şöhrətini yazıb ətrafa yaysınlar… Bu cəngavər xalq öz məğlubedilməzliyinə o qədər inanıb ki, ötən qələbələrini əbədiləşdirmək qayğısına qalmayıb»
______________________________
Görkəmli fransız maarifçisi Şarl Lüi Monteskyö
1721-ci ildə qələmə aldığı «İran məktubları» romanından