OSMANLI DONEMİ REVAN EYALETİ TAPU-TAHRİR DEFTERLERİ

OSMANLI DONEMİ REVAN EYALETİ TAPU-TAHRİR DEFTERLERİ

Gerginlik içinde geçen Osmanlı-Safevi ilişkileri sonucu 16. yy sonu-17. yy. başları ile 18.yy'ın 20-30'lu yıllarında, Safevi devletinin Kafkasya bölgesindeki eyaletleri Osmanlı idaresine geçmişlerdi. Osmanlı idaresine katılan Safevi devleti eyaletlerinden birisi de Çukursa'ad adı ile bilinen Revan eyaleti olmuştu.

Osmanlı dönemi Revan eyaletinin sosyal-ekonomik durumu hakkında olan bilgiler yalnız Osmanlı kaynaklarında olduğundan ve Türkiye'nin arşivlerinde bulunan bu kaynakların da elimizde olmamasından dolayı ele aldığımız konu araştırılmamış bulunmaktadır.
Osmanlı dönemi Revan eyaletinin idaresi ile ilgili bazı belgeler, Sofya şehrinde Kiril ve Mefodi kütüphanesindeki 1603 tarihli "Defter-i sicil-i liva-i Revan" ve Yerevan'da, Matenedaran'da bulunan 1725 ve 1728 tarihli olmak üzere Revan eyaleti Karbi nahiyesi Üçkilise köyünün Osmanlı idaresi yıllarındaki durumunu gösterir iki belge bulunmaktadır. Bu belgeler, değerli olmalarına rağmen, Osmanlı dönemi Revan eyaleti hakkında ayrıntılı bilgi almak için yetersizdir.

Tebliğimizin konusu olan Osmanlı Tapu-Tahrir Defterlerinin hepsi İstanbul' da, Başbakanlık Osmanlı Arşivi'nde (BOA) bulunmaktadırlar. İkisi mufassal, dördü icmal, birisi de sicil olmak üzere Revan eyaleti ile ilgili Osmanlılar yedi defter tertip etmişlerdi4. Tebliğimizde bu defterlerden 1590 ve 1728 tarihli mufassal, 1593 ve 1728 tarihli icmal defterlerini ele alacağız.
Tapu-Tahrir Defterlerinin içeriğine geçmeden önce onları tanıtalım.

1. Defter-i mufassal-i eyalet-i Revan: Defterin tertibi üzerindeki iş muharrem 990 (Kasım 1590) tarihinde bitirilmişti. Bu defter 393 sayfadır (sayfa 15, 95, 98-99, 131, 134, 137-138, 157, 163, 181, 197-199, 213, 239, 253, 259, 325, 329, 339, 366367, 387'de yazı yoktur). Defter tuğrasızdır. Dua (s. 2-3) ile başlayan bu defterin, Revan eyaletinin sosyal ve ekonomik hayatının birçok yönleri ile ilgili bir kanunnamesi (s. 4-12) de vardır. Rakamlar, "erkam-i divaniye" ile yazılmışa.

2. Defter-i icmal-i eyalet-i Revan: 1593 tarihli bu defter 341 salyadır (sonuncu 341. salya boştur). Defterin ilk sayfasında Sultan III. Murad'ın tuğrası vardır. Rakamlar bu defterde de "erkam-i divaniye" ile yazılmıştı. İcmal defterin tertibi zamanı belli olan prensip bozulmuştu: Zeametlerden sonra timarlar hakkında verilen bilgi bitmeden tekrar zeametler üzerine dönülmüş ve bundan sonra yine timarlar hakkında olan bilgiler verilmeye devam ettirilmişti. Bu prensip bütün nahiyeler üzre böyledir.

3. Defter-i mufassal-i eyalet-i Revan: H. 1140/1728 tarihlidir. Sultan III. Ahmed' in tuğrası çekilmiş bu defterin kanunnamesi yoktur. Defter 19.6.1140/ 3.2.1728 tarihinde yürürlüğe girmişti. 583 sayfalık bu defterin bazı sayfalarında (21-23, 102105, 216-223, 241-243, 262-263, 285-287, 313-317, 336-337, 349-353, 389-393, 440449, 530-532) yazı yoktur.

4. Defter-i icmal-i eyalet-i Revan: Aynı eyaletin mufassal defterinin bitirilmesinden kısa bir süre sonra (2.9.1140/13.4.1728 tarihinde) icmal defter de tam şekilde hazırlanmıştı. Sultan III. Ahmed'in tuğrası olan bu icmal defterinin 1593 tarihli icmal defterinden farklı yönü, onun son sayfasında (s. 170) hass-ı hümayun, mir-i miran hassı, zeamet ve timarların, "ma'mur" ve "hali" köylerin sayısının da özet şeklinde eklenmesidir.

Bu defterler Osmanlı dönemi Revan eyaletinin idari taksimatı, demografisi, toponimisi, şehir hayatı, sosyal ve ekonomik hayatın diğer yönlerine açıklık getirir kaynaklardır. Fakat bir tebliğde bütün bu konuları ayrıntıları ile ele almak mümkün olamayacağı için sözünü ettiğimiz konulan özet şeklinde açmayı uygun buluyoruz.

Safeviler döneminde Çukursa'ad beylerbeyiliği olan Revan eyaletinin idari taksimatı hakkında bilgiler çok azdı. "Tazkiratü'l-mülük" da Nahçıvan tümeni, Maku, Zaruzebil, Sederek, Bayezid, Şadilli, Dünbüli, Mearberd hakimliyinden oluşan Çukursa'ad beylerbeyliği, 1590 tarihli mufassal defterde, Revan eyaleti olarak şöyle taksimada anılır: 

10 nahiyesi (Revan, Karbi, Karni, Vedi, Aralık, Talin, Ermus (?), Abnik (?), Abaran, Şarabhane) olan Revan livası ve 16 nahiyesi (Mevazi-i Hatun, Dereşam, Dereşahbuz, Bazarçayı, Mülk-i Arslanlu, Karabağ, Şerur, Ağçakale, Ordubad, Azadciran, Şorlut, Derenürgüt, Zar, Zebil, Elince, Sisyan) ve 1 kazası (Nahçıvan) olan Nahçıvan livası. 

Bununla beraber 1590 tarihli mufassal defterin fihristinde nahiye olarak geçen birçok bölge defterin içinde kaza olarak yazılmış:

OSMANLI DÖNEMİ REVAN EYALETİ TAPU-TAHRİR DEFTERLERİ: Söylediklerimiz Revan (s. 24), Şerur (s. 162, 165), Ağçakale (s. 180, 182), Talin (s. 244), Aralık (s. 264) bölgelerine aittir.

1603 tarihli "Defter-i sicil-i liva-i Revan"da ise Revan livasının idari taksimatında bazı değişikliklerle karşılaşıyoruz. Yeni nahiyeler arasında Şerur, Elince, Bergüşad, Urut ve Nahçıvan nahiyelerinin adı geçer.

1728 tarihli mufassal defterde ise idari taksimat şöyle idi: 

12 nahiyesi (Kırkbulak, Karbi, Dereçiçek, Abaran, Sürmeli, Igdır, Aralık, Sederek, Maku, Şerur, Vedi, Karni) olan Revan livası ve nahiyesi olmayan Şüregel livası.

Görüldüğü gibi, Osmanlı dönemi Revan eyaletinin taksimatında idari bakımından değişiklikler olmuştu. 1603 tarihinde anılan Bergüşad nahiyesi Gence-Karabağ eyaletine bağlanmış, 16. yy'ın sonunda Zengezur ve Bergüşadla beraber nahiye olan Urat nahiyesinin ise 18.yy'ın 20-30'lu yıllarında hangi eyalete bağlanmasına dair kesin bir bilgimiz yok. Bundan başka idari taksimatta yeni nahiyeler Hınzırek, Gökçe, Mezre'a nahiyeleri yaratılmış, Talin, Ermus (?), Abnik (?), Şarab-hane adlı nahiyeler kaldırılmış, Şerur nahiyesi Nahçıvan livasından çıkartılıp Revan livasına bağlanmıştı. Aynı zamanda şunu da gösterelim ki, 1727 tarihinde Nahçıvan livası için Osmanlılar ayrıca bir mufassal defter tertip etmişlerdi.

16.yy sonunda 1.883 köyü, 62 mezre'ası, 5 çiftliği ve 1 zemini olan Revan eyaletinde 18.yy'ın 20-30'lu yıllarında bazı idari, arazi, sosyal ve ekonomik değişimler sonucu yerleşim meskenlerinin çeşidinde değişiklikler ortaya çıkar. Köy sayısı 1527'ye düşmüş, mezre'a sayısı 113'e çıkmış, 105 köy "hali" olmuş, 51 kışlak ve 7 yaylak deftere kayıt olunmuştu.

Osmanlı dönemi Revan eyaletinde ziraatın durumuna gelince, bunun komşu Gence-Karabağ, Tiflis eyaletleri, hatta Nahçıvan sancağındaki gibi gelişmiş bir seviyede olmadığını söyleyebiliriz. Gerek 16.yy sonunda, gerekse 18.yy'ın 20-30'lu yıllarında Revan eyaletinde ekilen hububatın (buğday, arpa, darı, nohut, mercimek, mahlut) çeşidinde hiçbir yenilik olmamıştı. Her iki mufassal deftere göre, Revan eyaletinde üzümcülüğün çok gelişmiş olduğunu görüyoruz. Revan eyaletinde Hıristiyan nüfusun da yaşamasına rağmen, domuzculuk pek yaygın olmamış, Terekeme, Alpaud, Nöker, Bayat taifeleri, Dünbüli, Fermanlu, Kamerlu, Reyhanlu, Pirli, Neçlü, Kuzucu, Kuzugüdenlü cemaatleri şeklinde de yaşayan Türk-Müslüman nüfusun koyunculukla uğraşması çok yaygındı.
Revan eyaletinin adalede idare edilmesi ve istikrarın temin edilmesi için 1593 tarihinde kanunname tertip ediliyor. Bu kanunnamede gerek Müslüman, gerekse Hıristiyan reayadan alınacak vergiler, onların miktarı ve toplanma kaideleri belirlenmişti. Resm-i çift, ispençe, resm-i dönüm, cebe, bennak, mücerred vergilerinin alınması kaidelerinin, Sultan I. Süleyman Kanuni dönemi kaidelerinden farklı yönü yoktu11. Resm-i ağnam (2 koyuna 1 akçe), resm-i asiyab (çalışanlar için ayda 5 akçe), resm-i ağıl (her sürüden kışlama için 1 koyun), deştibani (her haneden maktu olarak alınması yasak olunmuş bu vergi davar sahibinden 5 akçe cerime olarak kayd olunmuştu), üşr-i asel (iyi kovandan 2 akçe, orta hallisinden 1 akçe), resm-i arusane (kız için 60 akçe, dul için 30 akçe), adam öldürenlerin cezasının verilmesi, zina edenlerin cerimesinin alınması ile ilgili kaideler de açıklanmıştı12. Ayrıca ihtisab ("eksük satılan nesneden dirhem başına bir akçe cerime alınub..."), asesiyye ("ehl-i muamele dükkanlarından her ayda 2 akçe, ehl-i hıref dükkanlarından 1 akçe alına..."), bac-i bazar-i gaile ("buğday ve arpa şehire gelüb satılsa her müd'de buçuk kile alına. Sair hububat dahi böyledir. Un gelüb satılsa her yük altı kile olduğu takdirce satandan yükde iki akçe alma...") için kanunnamede özel bir fasıl ayrılmıştı.

Revan eyaled şehir çarşılarında satılacak mal ve eşya için bac rüsumların alınmasının yoluna koyulmasına da fikir verilmişti. Satılmış çeşidi kumaş ve emtianın gelirinden % 2 (100 akçede 2 akçe) rüsum alınırmış. Eğer bu mallar ubur edilecekse, at yükünden ikişer akçe, deve yükünden ise 4 akçe alınmalıymış. Satılmak için getirilmiş bal, yağ, yaş ve kuru meyve, basdırma, pirincin her nügisinden 2 akçe, kapanda vezn olunursa, at tayından 1 akçe, deve tayından 2 akçe alınmalıymış. Diğer satılacak mallar için gerek alan, gerekse satandan rüsum alınırmış. Örneğin, esir satıldığı halde alan da, satan da dörder akçe, at, katır, camus ve kara sığır satıldığı halde aynı şekilde her iki taraf ikişer akçe vermeliymişler16.

Alınması kaideleri bu tür titizlikle açıklanmış vergi, rüsum ve haclardan temin edilen gelir eyaletteki dirlikler arasında paylaşılmıştı. lö.yy'ın sonunda Revan eyaletinde 254 zeamet ve 1.013 timar var idiyse17,18.yy'ın 20-30'lu yıllarında zeametlerin sayısı 16'ya, timarların sayısı ise 505'e düşmüştü. Aslında bu tür değişim timar ve zeametlere bağlanan köylerin sayısının artması ile değil, tam aksine; 16.yy sonunda olduğu gibi, örneğin, dinarların gelirinin 1.500-3.000 akçe arasında olduğunu görmekteyiz. Bu ise timarların kılıç halinde bulunmasını göstermektedir. 16.yy sonunda timar ve zeametlere bağlı olan köylerin birçoğu 18.yy'ın 20-30'lu yıllarında hass-i hümayuna bağlanmışlardı. Örnek olarak gösterelim ki, 16.yy sonunda hass-i hümayuna bağlı 23 köy vardıysa, 18.yy'ın 20-30'lu yıllarında 708 köy, 33 mezre'a, 8 yaylak ve 2 kışlak geliri hass-i hümayuna dahil edilmişti. 

Hass-i hümayuna bağlanan gelir kaynaklarının coğrafyası da genişlemişti: 

1593 tarihinde 10 nahiyeden gelir temin eden hass-i hümayunun 1728 tarihli icmal defterine göre, gelir kaynağı 15 nahiyeye yayılmıştı.

Dirliklerin gelir kaynağına gelince, 16.yy sonunda timar ve zeametlerin gelirini hasslarda olduğu gibi öşür ve resimler oluşturmuş idiyse, 18.yy'ın 20-30'lu yıllarında timar ve zeametlerin kaynağında esaslı bir değişim olmamasına karşılık, hassların kaynağına geniş ölçüde mukataalar da eklenmişti. Bu gelir kaynağı bu dönemde o kadar etkili idi ki, Revan eyaletindeki hass-i hümayunun tüm gelirinin (9.013.799 akçe) % 23,7 (2.130.000 akçe) şemhane, boyahane, sabunhane, debbağhane, ka-sabhane, gümrük vb. mukataaların geliri teşkil ederdi. Böyle olduğu halde, gelirleri düşük olan timar ve zeamet sahipleri gelirleri karşılığında üzerlerine düşen vazifeyi yapmaktan vazgeçmeğe çalışırlardı. Örneğin, 23.12.1003 (29.8.1595) tarihli Şirvan beylerbeyisine yazılmış hükümde, Revan eyaletinin 2 bin kadar timar ve zeamet sahipleri, "üç seneye değin muhafazaya (Demirkapuya-H.M.K.) ferman olunup, lakin muhafaza-i mazbura varmamak içün her biri bir tarikle emr-i şerif ihraç etmişlerdir", diye yazılmıştı. Demirkapuya gitmek için iki ay zaman verilmişti; bu süre bittikten sonra, yoklama yapılıp, "mevcud bulunmayanların timarların mustahıklı olup ol canibde hizmet edenlere arz olunmak emr edüp...", buyurulmuştu.

Osmanlı idaresinin özelliği olan, Osmanlı öncesi kaidelerinin bozulmaması prensibi, Revan eyaletinde de ortaya çıkar, vergiden serbest ve "ehl-i ilm" olanlara, Osmanlılara "yoldaşlık ve yararlık" gösterenlere, ünlü şeyhlere, seyyidlere ve onların evladlarına vakıf işleri ile uğraşanlara imtiyazların verilmesi (genel olarak, vergilerin maktu şeklinde alınması), muaf olanları vergi vermekten serbest bırakılmaları 1590 tarihli mufassal defterde yer almıştı.

Tekalif-i örfiyyenin maktu şeklinde alınması gelişigüzel şekilde değil, beylerbeyi ve kadı tarafından yazılmış mektuptaki esaslandırmaya dayanarak yapılırdı. Örneğin, Nahçıvan şehri ahalisinin ziraatına suyun yetersizliği ve vergilerin maktu şeklinde alınması ricası Erzurum beylerbeyisi Hasan Paşa ve Nahçıvan kadısı Mevlana Cenneti'nin mektubunda şöyle açıklanmıştı: 

"... şehre cari olan su ancak bağlarına vefa eder. Ekinleri suya muhtaçtır. Yağmur olmadığı senelerde ziraatleri olmaz mahsullerinin "haraç için vefa etmediğini gösterene mektubun yazarları, "Ak-koyunlu padişahlarından berü şehir halkının ziraatlerinden öşr alınageldiği üzere ziraatlerinden uşr ve bağları hakk-ı kararı üzere maktu kayd... " olunmasını rica ederler. Maktu şeklinde vergi ilim adamlarından da alınırmış. 

Bunun üzerine olan emirler genellikle şu şekilde biterdi: 

"...bu makule ülema ve sülehanın tasarrufunda olan yerleri maktu kayd olunmak babında varid olan emr-i ali muce-bince..".

Vergiden serbest bırakılanlar genellikle şeyh ve seyyid evladlan olmuştu. "Selatin-i bayındıriyye ve Kızılbaşdan" ve "selatin-i selefden" muaflıkları hakkında olan temessüklere dayanan Osmanlılar şeyh ve seyyid evladlarmı tekalif-i örfıyyeden muaf tutmuşlardı. Bunlardan bir grubu Şeyh Yusuf (ibn Kuseyr ?- H.M.K.)'un defn olunduğu Nahçıvan nahiyesi Yollu köyünde oturan ulema, süleha ve fakir evladla-rına "selaün-i bayındıriyye ve kızılbaşdan ellerinde muafnameleri olmağın temes-sükleri mucebince muaf olmaları... " kabul olunmuştu. Yine aynı nahiyenin köyünde oturan 4 seyyid de "selaün-i selefden" aldıkları temessüklere esasen tekalif-i örfıyyeden muaf tutulmuşlardı.

Revan eyaletinde 16.yy sonunda vakıfların tesisi ve şardarının Osmanlılar döneminde deftere kayd olunması da olmuştu. 18.yy'ın 20-30'lu yıllarında ise böyle faaliyetle karşılaşmıyoruz. Vakıf tesisi bu dönemde sadece Nahçıvan sancağında olmuştu. 1593 tarihli mufassal deftere göre, Osmanlılar, onlardan önce olmuş bütün vakıfların şardarını kabul edip, deftere kayd etmişlerdi. Nahçıvan kadısı Mevlana Süleyman Nahçıvan civarındaki 2 kıt'a üzüm bağlarının 5 akçe yıllık vergisini sahib-i arza verdikten sonra, geri kalan gelirin Nahçıvan'da, cami-i kebirde yaptırdığı iczahanenin ve yine Nahçıvan'daki Şeyh Emineddin mescidinin "mesarifıne sarf olunmak üzere vakf eyledüğü ber muceb-i vakfiyye kayd-i defter" olunduğu mufassal defterde yazılıdır. Bidis hakimi Şeref Han'ın ve Maku Sancakbeyi Evez Bey'in yazdıkları mektuba dayanarak "kızılbaşla muharebe ve mukatele" eden, Osmanlılara "yoldaşlık ve yararlık" gösteren, Nahçıvan ayanından ve Emir Ziya ül-Mülk'ün evladından olan Mevlana Muhammed'in, Nahçıvan nahiyesinin Cehri, Kıvrak köyleri ve Nürgüt mezre'asının onun vakfı olduğu hakkında "elinde selatin-i maziden temessükleri" olduğu için adı geçen köyler ve mezre'a evlad vakfı olarak deftere kayd edilmişti. Karabağ nahiyesindeki Acısu çiftliği de cami-i şerifin vakfı olduğu hakkında 1593 tarihli mufassal defterde bilgi verilmişti. Vakfın şartlarına göre, bir kimse bu çifdiği ziraat edecek olursa, "resm- ve gayrisine cami-i mezburda imam, hatib ve müezzin olanlar beratları mucibince vazifelerine göre mutasarrıf olmak üzere ber mucibi vakfiyye kayd-i defter" olunduğu yazılıdır. Veya Ordubad kadısının vakfını ele alalım. Hüccet-i şeriyyeye göre, Kadı Bagi Efendi vergisini maktu olarak sahib-i arza verdikten sonra, gelirinin geri kalan kısmını büsbütün "Nahçıvan'da cami-i kebirde hergün Kuran-i azimden ba'zı cüz-i şerif telavet edenlere ve Nahçıvan'da vaki Şeyh Emineddin Mescidi'nin mesarifine sarf olunmak üzere vakf eyledüğü kayd-i defter" olunduğu mufassal deftere yazılıdır.
Osmanlı idaresinin Revan eyaleti şehirlerinin, özellikle Revan, Nahçıvan ve Ordubad'ın şehir hayatına bir canlılık getirdiği hissedilmektedir. Tahrip olunmuş şehirlerin ma'mur hale getirilmesi, savaş sonrası Osmanlı idaresinde esas yer tutuyordu. 1593 tarihli kanunname, ticari hayatın canlandırılması ve nizamlandırılması, vakıfların geniş ölçüde yaygın oluşu, cami ve mescidlerin, kale duvarlarının inşaatı vb. işler şehir hayatına yeni bir ruh getiriyordu.

Tapu-Tahrir Defterleri Revan eyaleti şehirlerinin demografik durumu, topografisi, mimari abideleri vb. hakkında geniş ve bize belli olmayan bilgiler vermektedirler. 16.yy sonunda bütün eyaletin nüfusu, her aile 5 kişi olmak üzere 43.780 idi. Bunun da % 10,9'nu şehir nüfusu teşkil etmişti. Şehir nüfusu içinde % 42,1 Revan şehrinin, % 29,3 Nahçıvan şehrinin, % 28,6 ise Ordubad şehrinin payına düşüyordu.

18.yy'ın 20-30'lu yıllarında Revan eyaletinin nüfusunun sayısı, Nahçıvan sancağı da dahil, 103.694 olmuştu. 16.yy sonlarına kıyasla iki defadan fazla artmış, eyalet nüfusunun % 9'nu şehir nüfusu teşkil etmişti. Bunun da % 3,3 Revan şehrinin, % 2 Ordubad şehrinin ve % 0,6 Nahçıvan şehrinin payına düşüyordu. Şehir nüfusu sayısında azalma sadece Nahçıvan şehrinde görülmektedir. Revan ve Ordubad şehirlerinin nüfusunun 1593 tarihine kıyasta artmasına rağmen, kırsal kesimde nüfusun artması 1639-1723 tarihlerinde Osmanlılarla Safeviler arasında barışın olması ve ziraat için uygun koşulların yaranması ile de açıklamak mümkündür.

Şehir topografisine gelince, 1593 ve 1728 tarihlerindeki durum arasında epeyce fark vardı. 1593 tarihinde Revan şehri 6 mahalleli (Mardiros, Mezere/?/, Küçük Kayık, Iyali, Börkçü Ohan, Dereköy), Nahçıvan şehri 11 mahalleli (Kadı-i Cihan/Hoca Mirihan, Seyyid Hüseyin, Molla Ahmed, Mirzabey/Mahalle-i Cami, Şahab, Künbed/Nur-i Kemanlar, Bala, Hocabey, Huzemerk, Tizhiran, Kale, Ma-halle-i Gebran), Ordubad şehri ise 5 mahalleli (Mingis, Kürdetal/Meydan, Anba-ras, Serşeher, Müslimlerle gayri Müslimlerin beraber oturdukları mahalle-i era-mine) şehirler idiler. 1728 tarihli mufassal deftere göre, Revan şehrinde 4 (Köhne Şehir, Timurbulak, Derekendi, Depebaşı), Nahçıvan şehrinde 2 (Yukarı ve Aşağı), Ordubad şehrinde ise 4 (Anbaras, Serşeher, İçterenge, Mingis) mahalle kalmıştı. Şehir mahallelerinin azalması, nüfusunun göç etmesi ile değil, onların birleşmesi sonucu yeni bir ad almaları ile de açıklanabilir.

1593 ve 1728 tarihli mufassal defterler, Revan eyaleti şehirlerindeki dini abideler hakkında da bilgi veriyorlar. 1593 tarihinde Nahçıvan şehrinde 3 cami ve 7 mescid (Cami-i Kızıl Arslan, Cami-i Mehmed Kethüda, Cami-i Şerif, Mescid-i Ağa, Mescid-i Hoca Halil, Mescid-i Keçeci, Mescid-i Mahalle-i Ahmed, Mescid-i Sultan Mahmud, Mescid-i Ismayılan, Mescid-i Hacı Sani, Mescid-i Basri, Mescid-i Şeyh Emineddin, Mescid-i Etmelik, 17.yy ortalarında ise Evliya Çelebi'ye göre burada 70 cami 40 mescid, 18. yy'ın 20-30'lu yıllarında Sultan Murad Camisi, Hazret Paşa Camisi, Ordubad şehrinde ise Sultan Murad Camisi varmış.

Tanıttığımız Osmanlı Tapu-Tahrir Defterlerinin verdiği bilgileri, Safevi dönemine ait kaynakların olmamasından dolayı, Osmanlı öncesi bilgilerle karşılaştırmalı şekilde inceleyemiyoruz. Fakat Revan eyaleti ile ilgili BOA'da daha üç Tapu-Tahrir Defterinin ve yüzlerce belgenin olması, bize bir zamanlar Osmanlı dönemi Revan eyaletinin durumu hakkında özel bir araştırma ümidini vermektedir.

Kaynakça
Kitap: XII. TÜRK TARİH KONGRESİ
Yazar: TÜRK TARİH KURUMU 

Turkman  Copur

Genelkurmay Başkanı

 

Mesajlar: 12882

Kayıt: 29 Eki 2010, 17:26

İrəvanı kimlər idarə etmişlər:

 
İrəvanı kimlər idarə etmişlər:

 Çuxursəəd bəylərbəyliyi

Əmir Səəd (XIV əsrin sonlarından 1410-cu ilə qədər)

Pir Hüseyn (1410-1413)

Pir Yaqub (Pir Hüseyn oğlu) (1420-ci illər)

Əbdül (Pir Hüseyn oğlu) (1440-cı illər)

Yaqub bəy (1440-cı illər)

Həsənəli Qaraqoyunlu (1460-cı illər)

Div Sultan Rumlu (1515-dən)

Hüseyn xan Sultan Rumlu (1550-ci ildən)

Şahqulu Sultan Ustaclı (1550-1575)

Məhəmməd xan Toxmaq Ustaclı (1576-1583)

Lələ paşa (1577)

Xıdır paşa (1583)

Məhəmməd Şərif paşa (1604-cü ilədək)

Əmirgünə xan Qacar (1604/5-1625)

Təhmasibqulu xan Qacar (1625-1635)

Fərhad paşa (1635)

Kalbalı xan (1636-1639)

Çağata Kötük Məhəmməd xan (1639/40-1648)

Xosrov xan (1648-1652/53)

Məhəmmədqulu xan Lələ bəy (1652/53-1659/60)

Nəcəfqulu xan (1659/60-1663)

Abbasqulu xan Qacar (Əmirgünə xan Qacarın oğlu) (1663-1666)

Səfi xan (Alxas Mirzə)*** (1666/67-1674)

Sarıxan bəy (1674-1675)

Səfiqulu xan (1675-1679)

Zal xan (1679-1688)

Murtuzaqulu xan (1688-1691)

Məhəmmədqulu xan (1691-1694)

Zöhrab xan (1694-1699)

Fərzəli (Fətəli) xan Qacar (1699-1705)

Əbdül Məhəmməd xan (1705-1709)

Mehrəli xan (1709-1719)

Allahqulu xan (1719-1725)

Rəcəb paşa (1725-1728)

İbrahim paşa və Mustafa paşa (1728-1734)

Əli paşa dəftərdar (1734)

Hacı Hüseyn paşa (1734)

Məhəmmədqulu xan (1735)

Pir Məhəmməd xan (1736)

İrəvan xanları 

Mehdi xan Qasımlı (Əfşar) (1747-1748)

Məhəmməd Hüseyn xan Gəraylı (1748-1751)

Xəlil xan Özbək (1751-1755)

Həsənəli xan Qacar (1755-1759)

Hüseynəli xan Qacar (Həsənəli xan Qacarın qardaşı) (1759/60 – 1783, noyabr)

Qulaməli xan Qacar (Hüseynəli xan Qacarın oğlu) (1783 -1784, yay )

Məhəmməd Hüseyn xan Qacar (Hüseynəli xan Qacarın oğlu) (1784-1805, iyun)

Əliqulu xan Qacar (Ağa Məhəmməd şah Qacarın qardaşı) (1797, iyun)

Həsən xan Makulu (1797, yay)

Mehdiqulu xan Qacar (1805, yay — 1806, avqust)

Əhməd xan Marağalı (1806, avqust-oktyabr)

Hüseynqulu xan Qacar (Qoyunlu) (1806, dekabr-1827, oktyabr)

Qubernatorlar 

Nazorov İvan İvanoviç             1849-1859 General-mayor
Astafyev Mixail İvanoviç                     1860-1866 General-mayor
Roslavlev Mixail İvanoviç                   1867-1880 General-mayor
Şalikov Mixail Yakovleviç                 1880 - 1890 General-leytenant
Freze Aleksandr Aleksandroviç      1891- 1895 General-leytenant
Tizenhauzen qraf Vladimir Fedoroviç 1896-1916

Qazax livasının kəndləri ("Tuflis dəftəri", 1728 il)

Qazax

Osmanlı imperiyası ilə Rusiya arasında əsrlər boyunca qarşıdurma olmuşdur. XVIII əsrin 20-ci illərində Səfəvi dövlətinin dağıldığı zamanı Osmanlı imperiyası Cənubi Qafqaza yürüş edib Rusiyanın bu ərazilərə təcavüzünün qarşısını almışdır. Fəth edilən yeni ərazilərin təşkilinə başlayan Osmanlı idarəçiləri buralarda inzibati işləri aparıb vergi-maliyyə dəftərlərini tərtib etmişdilər. 1727-ci ildə “Gəncə-Qarabağ əyalətinin müfəssəl dəftəri”, 1727-ci ildə “Naxçıvan sancağının müfəssəl dəftəri”, 1728-ci ildə isə “Tiflis əyalətinin müfəssəl dəftəri” və “İrəvan əyalətinin icmal dəftəri” işlənib hazırlanır. İndiki Qazax rayonu həmin dövrdə Tiflis əyalətinin nəzdində idi.

“Tiflis əyalətinin müfəssəl dəftəri”ində tarixi Qazax bölgəsinin inzibati-ərazi quruluşu, iqtisadi durumu, burada yaşayan vergiyə mükəlləf əhalinin dini-etnik mənsubiyyəti və sosial statusu haqqında mühüm biliklər verilimişdir. Dəftərdən məlum olur ki, həmin dövrdə Qazax bölgəsi dörd nahiyədən ibarət olmaqla ayrıca inzibati vahid olaraq “liva” (“sancaq”) statusu ilə Tiflis əyalətinin tərkibində idi. Qazax livasına tabe olan dörd nahiyə bunlardı: İncə, Çuvar, Axstav və Türk nahiyələri.

Aşağıda “Tiflis əyalətinin müfəssəl dəftəri”ndə (1728) qeyd olunmuş Qazax livasının nahiyələr üzrə kəndlərin siyahısı verilir:

İncə nahiyəsindəki kəndlər:
Qazman, Çələb, Bəzirxana, Çadır, Baranə, Qılıc, Quşçu, Qurumsu, Hacılıküm, Qarahəmzə, Vadink, Başxana, Xan, Andıryücəsi, Duvaq, Soyuqbulaq, Yanas, Güləmir, Qasımyücəsi, Dellycan, Zoğallıq, Qərib, Qarabulaq, Yerdod, Camalabad, Armudlu, Xaçkəndi, Aöcakəndi, Dəmirçi, Çavuşlar, Yayla, Ağabastı, Carçı, Maqari, Mirbad, Yarsu, Kiçik Qurumsu, Məsum, Çataqçı, Kəmərli, Çıraqlı, Şahqulu, Şabanlı, Mollalı, İslambəyli, Qaymaqlıq, Dəyirli, Yasavval, Göl, Şeyxi, Peykar, Qala.

Çuvar nahiyəsindəki kəndlər:
Kiçik Ayyaran, Böyük Ayyaran, Qaradink, Cücəvank, Xoşgünan, Qarabulaq, İncəqya Qızıldağ, Molla Abdulla, Peykanlı, Nəfsi-Əskipara, Əskiprayi-Gəbran, Vəli, Qapıçı, Məlikşah, Qut, Kürdlü, Rskbkt, Gəranis, Yuxarı Almalıq, Qala, Şəkərqala, Əlibəy, Bağağus, Qışlaq, Ağalı, Kunan, Gəlinqaya, Qoşakilsə, Çinar, Uluxan, Qazançı, Xanpaşalı, Salehlər, Üçgöl, Ürkməz,

Ürkməz, Daş Salehlər, Əmiryarlı, Qazaxbəndi, Dəmirçi, Dəmirçilər, Dördcanlı, Şahnəzərli, Cudaquşlu, Vəyəlli, Çanğlar, Dərvişlər, Kəsəmənli, Kəsəmən Qulubəy, Abdulla Altunçular, Salehlili, Qazaxlı İsmayıl, Pirili, Sübhanverdi, Kosalar, Qaralar, Qaraçılar, Sarıqamış, Şəmsabad, Ağaxan Kəsəmənli.

Axstav nahiyəsindəki kəndlər:
Nigarlı, Qurdboğazlı, Qılıclı Pirəlili, Qarasəkili, İshaqlı, Həsənxocalı, Qara Xəlifəli, Qaramanlı, Qaraqumaş, Dəryacıq, Aşağı Almalı, Məlik, Xassu, Korkeşiş, Böyük Cücüfə, Kiçik Cüncüfə, Şiraz, Salmanbəy, Mirili, Çaxarzimə, Xatis, Boğazkilsə, Tuşdoğan, Məlikbulaq, Göl, Qırxbulaq, Böyük Danaqıran, Müsüslü, Fəxrəli, Qızılhacılı, İsmayıl, Xəlifəli, Kiçik Kosalar, Xarxaç, Aşıq, Böyük Bəxtiyar, Kiçik Bəxtiyar, Dellycan, Ağkilsə, Məkan, Kiçik boğazkilsə, Dalmacıq, Çələbi, Sarısufi, Həmzəçəmən, Ağkilsə, Bozkəndi, Şahrux, Yaşbəy, Yarcavan, Hindizan, Bətkörpü, Şikar, Kiçik Danaqıran, Qızıldaş, Ağbulaq, Mirlərbulağı, Örəntala, Xanlıca, Hacıbulaq, Armudlu, Ağsu, Nəzərqya, Qaranlıdərə, Quşçu, Sarıvəlioğlu, Sarıkeşiş, Qaşqadaşı, Yeldöyən, Ağzıaçıq, Molla qaya, Dəlikilsə, Mağarzin, Göləgirən, Alpaut, Dərə, Boğazcılı, Qızılhacılı, Tərxanlı, Sarımlar arxı.

Türk nahiyəsindəki kəndlər:
Laləyer, Xan, Böyüktürk, Hacıtürk, Əyriboyun, Miri, Ağdan, Abdulla, Uzunəli, Haştərək, Karqaya, Gözəldərə, Ərəbəli, Ağalı, Qozluq, Bulaq, Həmzə, Gödəklik, Əlyar, Kiçik Ceyran, Kiçik Xocatürk, Böyük Xocatürk, Qamışgöl, Baldırıqanlı, Xocabazar, Laçınqayası, İsmibulaq, Baldırqanlı, Pirəlili, Çaxmaxlı, Heydərli, Amir.

--------------------------------------------

Məqalənin hazırlanmasında aşağıdakı resursdan istifadə olunub:
“Tiflis əyalətinin müfəssəl dəftəri” (Borçalı və Qazax). Bakı, 2001

Faiq Nəsibov, Avqust 2013

1. İrəvan əyalətinin icmal dəftəri. Bakı: Elm, 1996.

Adil Bağırov
AMEA Naxçıvan Bölməsi

İstanbul Başbakanlıq Arxivində saxlanılan akad. Z.Bünyadov və tarix elmləri namizədi H.Məmmədov tərəfindən tərcümə edilib nəşr olunan "İrəvan əyalətinin icmal dəftəri" (Bakı, Elm, 1996) xalqımızın soykökünü öyrənmək baxımından çox dəyərli, lazımlı və qiymətli bir mənbədir. Bu mənbədə İrəvan əyalətinin o dövrdəki inzibati-ərazi bölgüsünə görə bütün yaşayış məntəqələri, bu məntəqələrin hansı nahiyə və zonada yerləşməsi, bu günki tədqiqat üçün çox gərəkli və zəruri olan yer adları, əhalidən alınan vergilərin ad və miqdarı və s. haqqında ətraflı məlumat verilir. "Dəftər" 1728-ci ilə aid statistik məlumatlarla yanaşı, 1590-cı ilə aid məlumatları da özündə əks etdirir.
Bu mənbənin verdiyi məlumata görə 1590-cı ildə Osmanlı idarəsində olan Rəvan (İrəvan) əyalətini (bəylərbəyliyi) mərkəzləşdirilmiş qaydada idarə etmək üçün ərazi-inzibati bölgü aparılaraq, yerli idarə aparatı yaradılmış və ərazi İrəvan və Naxçıvan livalarına (Osmanlı imperiyasında əyalətə tabe olan ərazi inzibati-vahidi) bölünmüşdür. Bu dövrdə İrəvan livası: İrəvan, Karbi, Vedi, Aralıq, Talin, Ərmus, Abnik, Abaran, Şərabxana və s, adları ilə 10, Naxçıvan livası isə: Ağcaqala, Məvaziyi-Xatun, Mülki-Arslanlı, Qarabağ, Dərəşam, Dərəşahbuz, Bazarçayı, Şərur, Zar, Zəbil, Əlincə, Sisyan, Azadciran, Ordubad, Şorlut və Dərənürgüt adları ilə 16 nahiyədən ibarət imiş.
"Dəftər"dən aydın olur ki, bu nahiyələrə daxil olan yaşayış məntəqə adlarının, demək olar ki, hamısı Azərbaycan-türk mənşəli adlardır. Məlumdur ki, eradan xeyli əvvəl, indiki Ermənistan deyilən ərazidə məskunlaşan, öz dədə-baba yurdlarında yaşayan azərbaycanlılar xalqımızın tərkib hissəsini təşkil etmiş, xalqın mənşəyi ilə sıx bağlı olmuş, onun dilini, tarixini, adət-ənənəsini, məişətini, düşüncə tərzini qoruyub saxlamış və yaşadıqları əraziyə görə ana dillərinə məxsus adları verib onu yaşatmışlar.
Torpağım köksünə əbədi kök salmış bu adlar tariximizin yadigarı, milli mənəvi dəyərlərimizin göstəricisidir. Ona görə də  "Dəftər"də öz ifadəsini tapmış  bu adları həm tarixi, həm də dilçilik baxımından öyrənmək çox vacibdir. Ancaq etiraf edək ki, tarixi coğrafiyamızı, milli ad mədəniyyətimizi əks etdirən belə zəngin bir xəzinəni bir məqalə daxilində hərtərəfli şəkildə təhlilə cəlb etmək imkan xaricindədir. Odur ki, bu yazıda ancaq Naxçıvan qəzasına daxil olan yaşayış məntəqə adlarını linqvistik cəhətdən qruplaşdırmağı qarşıya məqsəd qoymuşuq.
Mənbəyə əsasən deyə bilərik ki, 1590-cı ildə Naxçıvan qəzasına daxil olan nahiyələrdə təxminən 664 yaşayış məntəqə və məzrə adı və 33 yaylaq adı qeydə alınmışdır. (s.159-183). Apardığımız tədqiqata əsasən bu adları aşağıdakı şəkildə qruplaşdıra bilərik.
1. Tamamilə unudulmuş adlar. Mənbədə qeydə alınmış yaşayış məntəqə adlarının bir qismi indiyə qədər bizə məlum deyil. Bu adlar vaxtilə məhsuldar şəkildə işlənsə də, hazırda unudulmuş, dildə arxa plana keçmiş adlardır. Buna səbəb müxtəlif səbəblər üzündən kəndlərin dağılması, bir ərazidən digər əraziyə köçürülməsi, yaxud adın dəyişdirilməsi olmuşdur. Həmin oykonimlər ancaq "Dəftər"də öz əksini tapır. Məsələn: Əlibəydizəsi məzrəsi, Ələyəz məzrəsi, Yollu kəndi, Şeyx Yusifli kəndi, Keçidi-İslamiyyə kəndi, Nərkeş kəndi, Dərəalpaq kəndi, Təhmasqulu dizəsi məzrəsi, Kuhi-purən kəndi, Molla Məhəmməd məzrəsi, Dartagüney məzrəsi, Firuzabad kəndi (Naxçıvan nahiyəsi), Çınıq kəndi, Səng kəndi, Əlixangüney məzrəsi (Qarabağ nahiyəsi), Suyu məzrəsi (başqa adı Qoyunludur), Yalqızağac kəndi, Oğulşalı kəndi, Fərhad kəndi, Hacı Laləli kəndi (Şərur nahiyəsi), Səlnab kəndi, Kuhdam kəndi, Miskün kəndi (Azadciran nahiyəsi), Üzsüz kəndi, Ağcaçal kəndi (Sərəşahbuz nahiyəsi) və s.
2. Tarixin izini qismən saxlayan, yerləşdiyi ərazi məlum olan yaşayış məntəqələri və onların adları. Naxçıvan qəzasında vaxtilə mövcud olan, ancaq müxtəlif işğalçı müharibələr, köçürmələr, təbii fəlakətlər və s. nəticəsində dağılmış kəndlər də vardır ki, onların adı və xarabalıqları indi də yaşayır, vaxtilə yerləşdiyi ərazi həmin kənd adını qoruyub saxlayır. Məsələn: Yuxarı Sürəmərk kəndi, Aşağı Sürəmərk kəndi, Yezdabad kəndi (Naxçıvan nahiyəsi), Dibkənd, Başkənd, Ortakənd (Dərəşam nahiyəsi), Xınzırək kəndi, Əyrək kəndi (Dərəşahbuz nahiyəsi), Parıçı kəndi (Şərur nahiyəsi), Tillək kəndi (Dərənürgüt nahiyəsi), Haçaparaq kəndi, Dərgəmərik kəndi (Əlincə nahiyəsi) və s.
3. Öz varlığını qoruyub saxlayan adlar. 1590-cı ildə mövcud olan yaşayış məntəqə adlarının bir qismi heç bir fonetik dəyişikliyə, təhrifə məruz qalmadan bu günə qədər yaşamış, 400 ildən artıq bir müddətdə öz varlığını qoruyub saxlamışdır. Məsələn, Naxçıvan, tumbul, Qaraçuq, Qahab, Kültəpə, Yarımca, Cəhri, Nehrəm (Naxçıvan nahiyəsi), Payız (Mülki-Arslan nahiyəsi), Qıvraq (Qarabağ nahiyəsi) Tirkeş, Külüs. Kükü, Biçənək, Nurs, Badamlı, Şada (Dərəşahbuz nahiyəsi), Daşarx, Dərvişlər, Aralıq, Kosacan, Şəhriyar (Şərur nahiyəsi), Parağa, Tivi, Vənənd, Əylis, Düylün (Ordubad nahiyəsi), Bənəniyar, Əlincə, Qazançı, Şurut (Əlincə nahiyəsi) və s.
a) "Dəftər"də mövcud olan kənd adlarının bir qismi bəzi fonetik transformasiyalara, təhriflərə məruz qalmış,  müxtəlif imlalarda yazılmışdır ki, bu da o dövrün imla qaydaları, ərəb-fars əlifbasının törətdiyi çətinliklərlə bağlıdır. Məsələn: Sələsus, Əbraqanus, Salitaq, Kirnə, Arezin, Qal, Kənizə, Dəstək, Bəhrud, Yamxana, Xələc, Əlişar, Bulğan, Bədəxşan, Xök, və s. şəkillərində yazılmış və zaman keçdikcə Sələsüz, Əbrəqunis, Saltaq, Kırna, Ərəzin, Gal, Gənzə, Dəstə, Behrud, Yamxana, Xələc, Alışar, Bulqan, Badaşxan, Xok şəklində sabitləşmişdir.
b) Hazırda mövcud olan oykonimlərin bir qismi müxtəlif variantlarda yazılmışdır. Məsələn: Şeyx Mahmud - Şıx-mahmud, Dendabad - Didivar, Seyyidi-Sirav - Sirab (Naxçıvan nahiyəsi), Kərəmçataq - Gərməcataq (Mülki Arslan nahiyəsi), Qarabağ - Qarabağlar (Qarabağ nahiyəsi), Dərəşahbuz - Şahbuz (Dərəşahbuz nahiyəsi),  Siyahqutlu - Siyaqut, Keştasb - Keştaz, Yenicəyi-Ərəb - Ərəbyengicə, Yenicəyi-Çomaqtur - Çomaxtur, Əxi Əhməd - Axaməd (Şərur nahiyəsi), Səhrayi-Əylis - Aşağı-Əylis, Külid - Kilid (Ordubad nahiyəsi) və s.
4. Dəyişdirilmiş adlar. 1590-cı ildə mövcud olan oykonimlərin bir qismi müxtəlif ictimai-siyasi çəkişmələr, Osmanlı-Səfəvi müharibələri, tayfa, nəsil və tirələrin yerdəyişməsi və s. nəticəsində  dəyişdirilmiş, başqa adla əvəzləşdirilmişdir. Bu prosesi izləmək olduqca çətindir. Ancaq buna baxmayaraq bəzi faktlar da məlumdur. Məsələn: Dendabad-Didivar, Kərəmçataq-Gərməçataq, Huremeşin-Rəmeşin, Taxtaq-Yuxarı Qışlaq, Quşçu-Dəmirçi, Zaviyyə-Zeyvə, Noraşen-Göydərə, Təhvaz-Teyvaz və s.
5. Paralel adlar. Mənbədə Naxçıvan qəzasının ayrı-ayrı nahiyələrində paralel oykonimlərə də rast gəlirik ki, bu da eyni tayfa, nəsil və tirə adlarının yayılma arealının və ya əhalinin bir yerdən digər yerə keçməsi zamanı öz əvvəlki yer-yurd adlarını (tayfa, nəsil, tirə) saxlamaları, eləcədə xalqın təfəkkür dünyası, sosial-məişət tərzi və s. ilə əlaqədardır. Bəzi faktlara diqqət edək:
Əlincə - Ilincə və Aralıq nahiyələrində.
Əyrək - Dərəşahbuz, İrəvann və Karbi nahiyələrində.
Yenicə - Naxçıvan, İrəvan, Bazarçayı, Abnik və Zebil nahiyələrində.
Qızılca - Məvaziyi-Xatun, Ərmus və Zar nahiyələrində.
Naxçıvan və İrəvan nahiyələrinə daxil olan - Keçili, Qaraqoyunlu, Almalıq, Yarımca, Qarabağ, Quşçu, Qalacıq, Şəhriyar, Dükan və s. kimi oykonimlər də bu qəbildəndir.
Mənbədə qeydə alınmış oykonimlərin əmələ gəlmə və yaranma yolları müxtəlifdir. "Dəftər"də qeydə alınmış oykonimlərin bir qismi bəzi sözdüzəldici şəkilçilərin iştirakı ilə yaranmışdır.
a) -lı (-li, -lu, -lü) şəkilçisinin köməyi ilə yaranan adlar: Poladlı kəndi (Aralıq nahiyəsi), Babalı kəndi (Əlincə nahiyəsi), Bardaqlı kəndi, Bıyıqlı kəndi (Ağcaqala nahiyəsi), Maqsudlu kəndi (Şərur nahiyəsi) və s.
b) -lıq (-lik, -luq, lük) şəkilçisinin köməyi ilə yaranan adlar: Palıdlıq kəndi, Armudluq kəndi( Zabil nahiyəsi) və s.
c) -cıq şəkilçisinin köməyi ilə yaranan adlar: Qalacıq kəndi (Naxçıvan, Şərur və Bazarçayı nahiyələri), Muğancıq kəndi (Şərur nahiyəsi), Naxçıvancıq kəndi (Ağcaqala nahiyəsi) və s.
"Dəftər"dəki oykonimlərin leksik-semantik xüsusiyyətləri də öz zənginliyi ilə diqqəti cəlb edir. Bu oykonimlər tarixin ayrı-ayrı zamanlarında tayfa və tayfa birləşmələrinin yaranması, qəbilə və tayfaların tirələrə bölünməsi, işğalçı hökmdarların hücumu, yeni şəhər, kənd, binə və obaların salınması, əhalinin ictimai-siyasi və iqtisadi həyatı, ərazinin relyef quruluşu, bitki və heyvanat aləminin zənginliyi və s. ilə bağlı yaranmışdır. Elə bunun nəticəsidir ki, mənbədəki oykonimlərin leksik tərkibi əsasən antrotoponim, etnotoponim, hidrotoponim, zootoponim, fitotoponim səciyyəli olmaları ilə fərqlənir. Bəzi faktlara diqqət edək.
1. Antroponim səciyyəli oykonimlər. Mənbədə şəxs adı və dini titul əsaında yaranmış adlar geniş yayılmışdır. Məsələn: Şeyx Mahmud kəndi, Şeyx Mehranşah kəndi, Təhmasqulu dizəsi məzrəsi, Molla Məhəmməd məzrəsi, Mahmudabad (Naxçıvan nahiyəsi), Əhmədağa dizəsi, Fazil qışlağı məzrəsi (Qarabağ nahiyəsi), Fərhad kəndi, Əxi-Əhməd kəndi, İmamqulu qışlağı (Şərur nahiyəsi),Cəmaləddin kəndi, Şeyx Seyidəlili kəndi (Əlincə nahiyəsi)
a) Tayfa, nəsil,tirə başçısının adına -lı (-li, -lu, -lü) sözdüzəldici şəkilçisinin artırılması yolu ilə yaranan adlarş Məsələn: Xəlilli kəndi, Şeyx Yusifli kəndi (Naxçıvan nahiyəsi), Maqsudlu kəndi, Hacı Laləli kəndi (Şərur nahiyəsi), Novruzlu kəndi, Mustafalı kəndi (Karni nahiyəsi), Novruzlu, Məsimli kəndi (Aralıq nahiyəsi) və s.
2. Etnonim səciyyəli oykonimlər. Mənbədə özünə yer tapmış etnotoponimlərin bir qisminin leksik tərkibi vaxtilə bu ərazilərdə yaşamış müxtəlif tayfa birləşmələri, nəsil, qəbilə, tirə, adları ilə bağlı yaranmışdır. Məsələn: Tirkeş kəndi, Biçənək kəndi (Dərəşahbuz nahiyəsi), Xəlac kəndi, Yuxarı Qarqın, Kiçik Qarqın, Quşçu kəndi (Şərur nahiyəsi), Qaraqoyunlu kəndi, Keçili kəndi (Ağcaqala nahiyəsi), Aşağı Qaraqoyunlu kəndi, Yuxarı Qaraqoyunlu kəndi (Aralıq nahiyəsi), Yaycı kəndi (Ordubad nahiyəsi), Ərəfsəcik kəndi (Sisyan nahiyəsi), Qazançı kəndi, Böyük Ərəfsaq kəndi, Kiçik Ərəfsaq kəndi (Əlincə nahiyəsi), Quşçu kəndi (Karni nahiyəsi) və s.
Naxçıvan qəzasının Karni nahiyəsinə daxil olan Qaqauz kənd adı türk dilli Qaqauz xalqının adı ilə bağlıdır.
3. Zoonim səciyyəli oykonimlər. 1590-cı ildə qeydə alınmış yaşayış məntəqə adları işərisində əhalinin heyvandarlıqla bağlı həyatını əks etdirən Qatırlı kəndi, İnəkbulaq, Malqara kəndi  (Abniik nahiyəsi), At ağılı, At qışlağı məzrəsi (Vedi nahiyəsi), Tülkütəpəsi (Bazarçayı nahiyəsi) və s. kimi adlara da rast gəlinir.
Fitonim səciyyəli oykonimlər. Mənbədəki oykonimlərin bir qisminin leksik tərkibi də bitki adları əsasında formalaşmışdırş Məsələn: Almalıq kəndi (Məvaziyi-Xatun kəndi), Badamlı kəndi (Dərəşahbuz nahiyəsi), Arpalı məzrəsi, Qamışlı kəndi (Ağcaqala nahiyəsi), Almalı kəndi (Karni nahiyəsi) və s.
Bu faktlar sübut edir ki, "İrəvan əyalətinin müfəssəl dəftəri"ndəki yer adlarının tədqiqata böyük ehtiyacı vardır. Bu adların linqvistik təhlili tariximiz və dilimiz üçün bir çox qaranlıq mətləblərin açıqlamasına kömək edər.

______________________________________________
1. İrəvan əyalətinin icmal dəftəri. Bakı: Elm, 1996.

Varsaqlar
I Şah İsmayıl dövrü (1501 – 1524)
Bilindiyi kimi Varsaq, Tarsus bölgəsindəki Türkmən oymaqlarının adıdır. Şeyx Cüneydin Varsaqlar arasında dolaşıb onlardan bir çoxunu özünə bağladığını bilirik. Beləcə Varsaqların bir qismi Səfəvilərin siyasi fəaliyyətlərinə qatılmışlar və dövlətin quruluşunda rol oynamışlar. Kəmax qalası sərkərdəsi Yusuf Bəy və müavini Məhəmməd Bəy ilə əsgərlərinin Varsaqlardan olduğunu görmüşdük. Səfəvi xidmətinə girmiş olan Varsaqların çoxu xassə əsgəri olan qorucular arasına daxil edilmişdilər. Şah İsmayıl, Səlimin İrandan qayıtdığını bildirmək üzrə Xorasana qorucu Varsaq Qara Üveysi göndərmişdi. Qanuni dövründə də Tarsus və Adana bölgəsindən bir çox Varsaq oymaqlarının Qızılbaşlığı qəbul edərək İrana getdikləri, Osmanlı təhrir dəftərlərində qırmızı mürəkkəb ilə qeyd edilmişdir. İsmayılın xələfi olan Təhmasibin dövründə Varsaqlardan Qasım Xəlifə ilə Mustafa Bəyi tanıyırıq. Varsaqların özlərinə məxsus şeir və türküləri vardı ki, buna varsağı deyilməkdədir. Varsağılar Səfəvi sarayında və Qızılbaş bəyləri arasında zövqlə dinlənilən şeir və türkülərdən biri idi. Bu varsağıların İstanbulda da tanınması və hətta IV Muradın varsağılar söyləməsi, bunların İranda rəğbət görmüş olmasından irəli gəlmiş ola bilər. Çünki, Çuxurova bölgəsində özlərini ziyarət etdiyim Varsaqlar, varsağılar bilmədiklərini söylədilər.
I Şah Təhmasib dövrü (1524 – 1576)
Varsaqların başında hicri 962-ci (1554-1555) ilə qədər yenə Mustafa Bəyi görürük. Mustafa Bəyin oğlu Şuca Bəy hicri 972-də (1564-1565) Xorasanda dirlik sahibi idi. Bundan başqa qorucular arasında Varsaqların da bulunduğunu bilirik.
Faruk Sümer — «Safevi Devletinin Kuruluşu ve Gelişmesinde Anadolu Türklerinin Rolü»
© ATB ― Azərbaycan Türkçülər Birliyi

Bayandur xan soyundan gələn sultanların böyüklüyü və Ağqoyunlu ordusunun ləyaqəti haqqında
Sülalənin əcdadı Bayandur xan öz dövründə, soyunun Oğuz xanın oğul və nəvələri kimi tanınmasına nail olmuşdur. Bayandur xandan başlayaraq birbaşa hökmdarlıq xətti kəsilmədən sürüb gəlmişdir. Mərhum Sahibqıranın (Uzun Həsən) hakimiyyəti dövründəki hadisələri təsvir edən Kitab-i Diyarbəkriyyədə bütün bu əcdadların adları qısa şərhlə sadalanmışdır. Müəllif onların üstünlüyündən bir daha danışmaq istəyir. Bilginlər demiş ki, ən şərəfli hökmdarlar, əsilzadə mənşə ilə (nəsəb), şöhrətlərinin saflığını (həsəb) özündə birləşdirənlərdir. Bayandurların əsilzadə mənşəyə haqları altı bəndlə sübut olunur:
1. Onların bütün əcdadları hökmdar olmuşlar və soykökləri, misgərdən törəmiş Səffarilər, və ya, barəsində «onun atası sağ əli ilə toxuyurdu» deyilmiş Tahiri Zü-l Yəmineyn kimi aşağı təbəqəli insanlara gedib çıxmır.
2. Onların qadınlarına işğalçı əli toxunmamışdır. [xüsusi bənd əlavə edilmişdir: Onlardan bir kimsə kənizdən törəmə ilə aşağılanmamışdır.]
3. Onların əcdadları, daima peyğəmbərlərə qarşı savaşmış Ərəb hakimləri, Farsların Xosrovu və Yəmənin Tubbası kimi əsla həqiqi inanclara və ya qanunun layiqli bilicilərinə qarşı gəlməmişlər. İslamdan öncə Bayandurlar o dövrün peyğəmbərlərinin təlimlərinə itaət etmiş, və İslam yaranan kimi, onu qəbul etmişlər.
4. Onların arasında heç zaman, Mərvanilərdə olduğu kimi bidət, Abbasilərdə olduğu kimi mütəziləlik, Büveyhilərdə olduğu kimi şiəlik və Səffarilər arasındakı dinsizlik (ilhad) kimi yalançı dini cərəyanlar yayılmamışdır.
5. Onlar, Xorasanın, Farsın və Kirmanın bir çox hakimləri kimi çirkin vərdişlərə meyl etmiş şəhər sakinləri deyildilər, ilin fəsilləri üzrə yönələrək, açıq sahələrdə köç edirdilər (sahari va yaylaqat va qışlaqat)
6. Onlar orduya (ordu təşkilatına) tabe deyildilər və sərkərdələrdən asılı deyildilər, əksinə, qılınclarının kəskin dəlillərindən istifadə edərək özləri ayaqlarını ordunun boynuna qoyurdular. Bəzi xəlifələrdən və son Çingizlilərdən fərqli olaraq, onlar həmişə öz tayfalarında (il va ulus) öncüllük etmişlər. Bu, onların başqa keyfiyyətlərini doğuran bir təməldir.
Onların şöhrəti də həmçinin yeddi bəndlə bəlli olur:
1. Onlar heç zaman, pis meyllərindən və mülhidlərlə ünsiyyətlərindən dolayı cəhənnəmin ucqarlarına vasil olmuş Qaraqoyunlulardan bir çoxları kimi yalançı inanclara uymazdılar.
2. Onlar şəriət hüququ ilə məşğul olduqda və fərmanlar imzaladıqda alimlikdə bəlli bir bilginlik göstərirdilər (miqdari əz `ilm), və əgər bəzən bu fərq mövcud deyildisə, onlar elmin yüksək mərtəbəsinə yüksəlmiş üləmanın fətvalarına əməl etməyə çalışırdılar.
3. Onlar cəsur idilər.
4. Onlar öz mülklərini bir növ öz evləri sayaraq qoruyardılar.
5. Onlar tamahkarlıqdan çəkinərdilər. Ağqoyunlu sultanı və döyüşçüləri dost və düşmənin şərəfinə hörmət edərdilər. Onlar, onların arvad və uşaqlarını əsir alardılar, ancaq incitməzdilər.
6. Onlar mərhəmətli idilər və xaric və xərac bəhanəsi ilə öz rəiyyətlərinin bədənlərindən həyat suyunu dağıdan başqa hakimlər kimi özgə əmlakını ələ keçirmirdilər.
7. Onlar, Azərbaycanda, hər iki İraqda, Farsda, Kirmanda və ta Hindin sahillərinə qədər özlərinin bütün mülklərində əsilzadə və sadə insanlara qarşı səxavətli və qayğıkeş idilər.
Çingiz xanın yürüşlərindən sonra Oğuz xanın övladları müxtəlif ölkələrə səpələnmişdilər. Ulu qazi (qazi fi sabil Allah) Sultan Osman övladları öz hakimiyyətlərini Rumda qurdular, Oğuz-xanlıların bir başqa qolu isə bu zaman Diyarbəkir torpaqları ilə kifayətləndilər.
_____________________________________________________
Fəzlullah bin Ruzbihan Xunci, «Târîx-i Âləm-ârây-i Əminî»
© ATB

1.  Gəraylı eli

Gəraylı, Xorasan, Gürgan (Astarabad) və Mazandaranda bir Türk tayfasıdır. Etimad əl-Səltənəyə görə, Gəraylılar, bir zamanlar Monqolustanın qüdrətli tayfalarından olmuş və başçıları Van Xan 1203-cü ildəÇingiz Xan tərəfindən yenilmiş olan Kereitlərin soyundandırlar. Ancaq bu iddianı sübut edəcək inandırıcıdəlillər yoxdur. Etimad əl-Səltənənin Gəraylıların Çingiz Xan və ya Hülaku Xanla bərabər İranın quzeydoğusuna gəlməsi təxminini əsaslandıracaq yol da yoxdur. Yalnızca Gəraylıların İrana gəldikdən sonra, Dərrəgəzlə (Məhəmmədabad) Səraxs arasında yarıyolda, Gürgandan Kəlat-i Nadirə qədər geniş bir bölgəni tutduqları bilinir. Biz eyni zamanda Səfəvilər çağında Gəraylılarla Cağatay tayfaları arasında sıx əlaqənin olduğunu bilirik. İskəndər Bəy Münşi Türkmanın yazdığına görə, Gəraylıdan üç Cağatay əmiri olmuşdur: Mirzə Əli Xan Gəraylı, hicri 935-ci (1531-1532) ildə Damğan valisinə Özbəkləri yenməyə yardım etmişdir; Mirzə Əli Xəlifə, hicri 984-də (1576-1577) Gəraylılara başçılıq etmişdir və Əlyar (Əliyar)Xan Gəraylı, hicri 1038-ci (1528-1629) ildə Gəraylıya başçılıq etmişdir.
Hicri 1004-cü (1595-1596) ildə Gəraylının bəyi, Əli Xan I Şah Abbasa qarşı qalxdı. İki il sonra o
tutularaq edam edildi. Yenə I Şah Abbas çağında Gəraylıların Xorasandakı otlaqlarından çoxu, İranın
quzeybatısından buraya köçürülmüş Kürd tayfalarının əlinə keçmişdi. Gəraylı bəyi Rəhim Xanın adı
Nadir Şah Avşarın (1436-1747) Əfqanlara və Osmanlılara qarşı savaşlarında seçilən sərkərdələri arasında vurğulanır. H. L. Rabino onu Gürganın valisi adlandırır. Allahyar Bəy Gəraylı Osmanlı sərkərdəsi Topal Osman Paşanı öldürmüş və kəsilmiş başını Nadir Şaha gətirmişdir. Sonralar, Ağa Məhəmməd Xan Qacar Gəraylıların bir çoxunu Gürgan və Bocnurd arasındakı Kəlpuş bölgəsindən Qarataqan, Miyandorud və Əndəruda, həmçinin şərqi Mazandaranda Sari bölgəsinin quzeydoğusu, şərqi və güneydoğusuna
köçürmüşdür. Gəraylılar, 19-cu yüzildə get-gedə keçmiş əraziləri boyunca şəhər və kəndlərdə
məskunlaşaraq tayfa birliyi olmaqdan çıxdılar. Bunun sonucunda, onlar ədəbiyyatda quzeydoğu İranda nadirən vurğulanmağa başladılar. Onların bir qisminin Əşrəfdə məskunlaşaraq əhalinin dörddə birini(məhəllə) təşkil etdiklərini, və Gəraylılardan təxminən 1,000 ailənin Sari – Əşrəf yolunda, Neka
yaxınlığında, Nov Dehak və Çala Pol da daxil olmaqla, altı ya da yeddi kənddə məskunlaşdıqlarını
öyrənirik. Biz həmçinin, 1900-cu illərin başlarında, Gürgan vilayətinin şərq rayonlarının əsasən
Gəraylılarla məskun olduğunu, və 1874-cü ildə onlardan 1,000 ailənin Bocnurd və Quçan arasında Şirvan şəhərində yaşadığını bilirik.
Britaniya Donanma Kəşfiyyatının bilgilərinə əsasən, 1940-cı illərdə Xorasanın Cacərm, Cuveyn və
Səbzivar bölgələrində, həmçinin, Gürganın şərqindəki düzənlikdə beş min ailə Gəraylı yaşayırdı. Afşar Sistaniyə əsasən. Gəraylılar Türkdürlər və Şiədirlər.
__________________________________________________
Professor Pyer Oberlinq
© ATB ― Azərbaycan Türkçülər Birliyi

İbn Fazlan seyahatnamesi

İbn Fazlan seyahatnamesi (e-kitap)

 İbn Fadlan Seyahatnamesi e-kitap
Kısa bir bilgi: İbn Fadlan veya İbn Fazlan Bazı kaynaklarda İbn Fazlan, bazı kaynaklarda İbn Fadlan olarak geçer her ikiside aynı kişidir bilginize. Yazarın Arapça olan adının başka dillere çevrilmesi konusunda araştırmacılar değişik görüşte bulunmuştur. Örneğin; Zeki Velidi Togan, Aliyev Salih Muhammedoğlu, M. Canard, K. Czegledy, H. Ritter, V. Rozen, Maria Kowalska ve A. P. Kovalevsky bu adı ‘İbn Fadlan’ diye okurken Ramazan Şeşen, C. E. Bosworth ve Sami Dehhan ‘İbn Fazlan’ diye okumuştur. 

Bilim tarihinin yakın dönemlerinde İbn Fadlan’ın eserine ilk defa dikkat çeken Danimarkalı araştırmacı J. K. Rasmussen’dir. A. S. Muhammedoğlu, ‘İbn Fadlan[21]’ adlı makalesinde, Rasmussen’in, Ortaçağ’da Müslümanların Rusya ve İskandinavya ile olan ilişkilerine dair 1814’te yayınladığı makalede, Yakut el-Hamevi’nin, İbn Fadlan’ın seyahatnamesinden aktardığı ‘Rus’ maddesinin çevirisine de yer verdiğini belirtmiştir. Yine aynı makalede, Zeki Velidi Togan’ın 1923’te İran’daki Meşhed İmam Rıza Kütüphanesi’nde o güne kadar bilinmeyen bir coğrafya dergisinin son bölümünde, İbn Fadlan’ın o güne kadar hiçbir yerde rastlanmayan seyahatnamesine ulaştığını ve 1935’te eser üzerine Viyana Üniversitesi’nde doktora yaptığını ve bu çalışmasını 1939’da Leipzig’de Almanca olarak yayınladığını da belirtir.

İbn Fadlan’ın seyahatnamesi Türkçeye ilk olarak 1954’te Lütfi Doğan tarafından çevrilmiştir. Bu çeviri Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi’nin 1-2. sayısında, sayfa 58-80 arasında yer almaktadır. 1975’te ise Ramazan Şeşen, ‘İbn Fazlan Seyahatnamesi Tercümesi’ adıyla bu seyahatnameyi Türkçeye çevirmiştir.

Ayrıca bu seyahatname, 1999’da John McTiernan’ın yönetmenliğinde 13. Savaşçı (The 13th Warrior) adıyla filme çekilmiştir. Ahmed bin Fadlan’ı, Antonio Banderas oynamıştır.  Film, Ahmed bin Fadlan’ı şair ve gezgin bir Arap olarak göstermektedir.

Burada sizlere kitabın içeriğini anlamanız açısından bölümlerden özetler sunuyoruz. Okurken birlerce yıl öncesine Türklerin yaşam tarzını o dönemin halifesinin gönderdiği elçiden dinleyeceksiniz. Kitabı bulup okumanızı öneririm.
Hicrî 308 (920-921 m.) yılı dolaylarında İslâmiyet'i yeni kabul etmiş olan Etil (Volga) Bulgarları hükümdarı İlteber Almuş, Abbasî halifesi Muktedir-billâh'a. Abdullah b. Baştû el-Hazarî adında birini elçi göndermişti. Bulgar hükümdarı bu elçi ile gönderdiği bir mektupta, halifeden hükümdarlığının meşruiyetinin tanınmasını, Bulgarlara İslâmiyet'i öğretecek fakihler ve muallimler gönderilmesini, Hazarlara karşı müdafaada kullanılacak bir kalenin inşaatında harcanmak için yardımında bulunulmasını istemekteydi. 

İbn Fadlan'ı seyahatini gösteren minyatür

 KİTAP'IN ORJİNAL SAYFALARINDAN OKUMAK İÇİN SAYFANIN EN ALTINA BAKIN

Bunun üzerine halife, Bulgar hükümdarına istediği geylcri götürecek cevabî bir elçi heyetinin gönderilmesini kararlaştırdı. Elçilik heyetinin tertiplenmesi ve gönderilmesi için Saray Ağası Nezîr el-Haramî görevlendirildi. Nezîr el-Haramî gerekli hazırlıkları yaptıktan sonra elçilik vazifesine kendi azadlısı Sevsen el-Rassî'yi tâyin etti.

Onun maiyyetine, elçilik heyetinin gideceği ülkeleri iyi tanıyan Tegîn el-Türkî ve Bâris el-Saklâbî adlarında, hilâfet sarayındabulunan iki vazifeliyi verdi.

Bulgarlara giden bu elçilik heyetinde, halife ve veziri adına gönderilen mektupları okumakla, hediyeleri vermekle, fakihlere ve muallimlere başkanlık etmekle görevli Ahmed b. Fazlan adında bir divan kâtibi de bulunmaktaydı., Hayatı hakkında eserinde verilen bilgilerden başka herhangi bir malûmata sahip

bulunmadığımız bu kâtibin elçilik heyetindeki mevkii Sevsen el-Rassı'den de mühimdi. Bu sefaret esnasında birinci derecede rol oynamış olan bu kâtip (îbn Fazlân) geçtikleri yerlerde gördüklerini ve başlarına gelenleri kaydetmiş, Bağdad'a döndükten sonra sefaretin cereyanını, elçilik heyetinin geçtiği ülkelerin idarelerini, dinlerini, yaşayış tarzlarını ve adaletlerini anlatan son derece mühim bir eser kaleme almıştır. Onu bu eseri yazmasındaki en büyük sebeb daha önce hilafet sarayında gördüğü türklerin, Türk ülkeleri hakkında anlattıkları enteresan şeylerin ve gördüklerinin gerek kendisi, gerekse muhiti üzerinde uyandırdığı merak olmalıdır.

MUKADDİME
(197a) Bu kitap Muhammed b. Süleyman'ın mevlâsı (client) ve Halife el-Muktedir'in Bulgar (Sakâlibe)i hükümdarına elçilik vazifesi ile gönderdiği Ahmed b. Fazlan b. el-Abbâs b. Râşid b. Hammâd'ın eseridir. Müellif bu eserde Türk, Hazar, Rus, Bulgar (Sakâlibe)1, Başgırt v.s. kavimlerinin ülkelerinde gördüğü dinî ayrılıklardan, hükümdarlarına dâir haberlerden ve yaşayışları hakkındaki müşahedelerinden bahseder.
Ahmed b, Fazlan şöyle der:
1 Sakâlibe : ibn Fazlân burada Bulgarları Sakâlibe (İslâvlar) diye adlandırır. Daha aşağıda Bulgarlar bahsinde İse hükümdarın adının hutbede «Bulgar hükümdarı şeklinde zikredildiği görülecektir. Ortaçağ'daki islâm müellifleri sâdece Bulgarları değil, bütün Kuzey ve Doğu Avrupa kavimlerini, Germenleri ve İslâvları Sakâlibe olarak kabul ederlerdi. İslâm Ansiklopedîsi'ndeki Sakâlibe maddesinde bahsedilen Islâvların umumiyetle Cermenler reya Vikingler olmaları muhtemeldir.
Bahsettiğim gibi, ben de onlarla beraberdim. Yanıma hükümdara, karışma, çocuklarına ve kumandanlarına verilmek üzere gönderilen hediyeleri, hükümdarın Nezîr el-Haramî'den istediği ilâçları da almıştım.

KİTAP' TAN BAZI NOTLAR

TÜRK ÜLKELERİNE GİRİŞ

Hicrî 309 yılı Şevval ayının ortalarında (16 Şubat 922) havalar ısınmaya başladı. Ceyhun nehrinin buzları çözüldü.Yolculuk için ihtiyacımız olan şeyleri tedarik ettik. Türk de­veleri satın aldık. Türk ülkelerinde geçmemiz gereken nehirler­den geçebilmek için deve derisinden kelekler yaptık. Üç ay ye­tecek kadar ekmek, darı ve tuzlu et kurutması tedarik edip azığımızı düzdük.

Oranın halkından tanıdıklarımız ihtiyat fazla elbise alma­mızı tavsiye ettiler. Meseleyi büyütüp vaziyetin korkunç oldu­ğunu söylediler. Sonra gerçeği gözlerimizle görünce bize anla­tılanlardan kat kat beter olduğu anlaşıldı. Her birimizin üze­rinde bir hırka, bunun üzerinde bir kaftan, onun üzerinde bir post, postun üzerinde ise bir kepenek, kepeneğin ise bir başlığı vardı. Başlıktan sadece gözlerimiz görünüyordu. Ayrıca, vücu­dumuzun alt kısmına yalın bir şalvar, bunun üzerine astarlı başka bir şalvar, ayağımıza tozluk gibi bir çizme, kîmaht mes­ti, bu mestin üzerine başka bir mest giymiştik. O kadar ki, içimizden biri deveye binse üzerindeki elbiselerin fazlalığındankımıldanamıyordu.

OĞUZLAR

Bu dağdan geçtikten sonra Oğuzlar diye bilinen bir Türk kabilesinin bulunduğu yere ulaştık. Onlar, kıl çadırlarda otu­ran ve konup göçen yörüklerdi. Göçebelerde âdet olduğu gibi, sık sık yer değiştirdikleri için yer yer onlara ait çadırlar gö­rülüyordu. Çok güç şartlar altında yaşıyorlardı. Bunlar yolunu kaybetmiş eşekler gibidirler. Bir dine inanmazlar, işlerinde akıllarına başvururlar. Hiç bir şeye ibâdet etmezler. Aksine büyüklerine rab« derler, içlerinden biri reisine bir şey danışır­sa, ona «Ey rabbim, şu hususta ne yapayım?» der. Aralarında­ki işleri meşveretle hallederler. Bununla beraber bir şeyde it­tifak edip onu yapmaya karar verirlerse, içlerinden en aşağı ve en değersiz olan biri gelip ittifaklarını bozabilir. Allah'a inandıkları için değil de, sırf yurtlarından geçen müslümanlarayaranmak için aralarında «Lâ ilâha illâ Allâh» diyenleri gör­düm. (200a) İçlerinden biri zulme uğrar veya sevmediği bir şey görürse başını semaya kaldırıp «Bir Tanrı!» der. Bu Türkçe «Bir Allah» demektir. Zira, Türkçe'de «bir» vâhid ve «Tengrî» ise Allah demektir. Küçük ve büyük abdestten sonra temizlen­mezler. Cenabetten ve diğer hususlardan dolayı yıkanmazlar. Bilhassa kışın su ile hiç bir ilişkileri yoktur.44 Kadınları yerli ve yabancı erkeklerden kaçmazlar. Aynı şekilde, kadm, vücu­dunun hiçbir yerini insanlardan gizlemez.45

Bir gün bir adamın evine misafir olmuştuk. Adam ve ka- nsiyle beraber oturuyorduk. Kadın bizimle konuşurken biraralık gözümüzün önünde avret yerini (tercini) açıp kaşımaya başladı. Biz utancımızdan yüzlerimizi kapayıp «Estağfurullah!» dedik. Kocası güldü. Tercümana, «Onlara söyle: Bu kadın onu sizin huzûrunuzda açıyor. Siz onu görüyor ve koruyorsunuz. Sizden ona hiçbir zarar gelmiyor. Bu hareket, kadının onu ör­tüp de başkalarına müsâade etmesinden daha iyidir.» dedi.

Zina diye birşey bilmezler. Böyle bir suç işleyen birini or­taya çıkarırlarsa onu iki parçaya bölerler. Şöyle ki: Bu kim­seyi iki ağacın dallarını bir yere yaklaştırarak bağlarlar. Son­ra, bu dalları bırakırlar. Dalların eski durumuna gelmesi ne­ticesi, o kimse iki parçaya bölünür.

İçlerinden biri, «Bana Kur'ân oku.» dedi. Okuyunca hoşu­na gitti. Tercümana dönerek, «Ona, susmamasını söyle.» dedi. Bir gün bu adam tercüman vasıtasilye bana, «Bu Arab'a sor. Rabbımızm karısı var mı ?» dedi. Ben ise onun bu sözünü büyük bir günah telâkki ederek tövbe ve istiğfarda bulundum. O da, benim gibi tövbe etti ve «estağfirullâh.» dedi. Türk'ün âdeti böyledir. Bir müslümanın teşbih ve tehlike getirdiğini duyarsa onun söylediğini tekrarlar.

Evlenme âdetleri şöyledir:

İçlerinden biri diğerinin kızını, kız kardeşini veya velâyeti altında bulunan bir kadını şu kadar Harezm kumaşı karşılı­ğında ister. Başlığı velîye verdikten sonra kızı alır, evine (ça­dırına) götürür. Çok kere başhk (mihr) deve, hayvan veya başka bir şey olabilir. Velîsi ile anlaştığı başlığı (mihri) öde­meden hiç bir kimse kadınlaevlenemez.47 Bu meblâğı ödeyince çekinmeden gelir, kadının bulunduğu eve (çadıra) girer. Ba­basının, anasının ve kardeşlerinin lıuzûrunda onu alıp götürür. Onlar da buna mani olmazlar. Bir adam ölür, arkasında karısı ve çocukları kalırsa, öz anası olmamak şartıyla, büyük oğlu babasının dul karısıyle evlenir.*®

(200^) Tüccarlar ve diğer yabancılar onların yanında cü- nüplükten yıkanamazlar. Sâdece, geceleyin onların gözünden uzak olarak yıkanabilirler. Zira, onlar böyle bir harekette bu­lunan birini görürlerse kızarlar ve «Bu adam bize sihir yapmak istiyor. Çünkü, suya giriyor.» derler. Ondan bu hareketine karşılık tazminat alırlar.

Herhangi bir müslüman, misafir olacak bir dost edinme­den, İslâm ülkesinden bu dostuna bir elbise ve karışma birbaşörtüsü, bir miktar kara biber, darı, kuru üzüm ve ceviz hediye götürmeden onların ülkesinden geçemez. Müslüman, bu şekilde Türk arkadaşının yanma gelince, arkadaşı onun için kubbeli bir çadır kurar, imkânı elverdiği nisbette ona koyun takdim eder. Müslüman bunları keser. Zira, Türkler hayvanla­rı kesmezler. Koyunları başlarına vurmak suretiyle öldürür­leri

Misafir olan müslüman yoluna devam etmek isteyince, hayvanlarından yola tahammül edemeyecekler bulunur veya bir şeye ihtiyacı olursa, yola tahammül edemeyecek hayvanları Türk arkadaşının yanında bırakır, onun develerinden, hayvan­larından ve malından ihtiyacı olanı alıp yoluna devam eder. Gittiği yerden döndüğü zaman ona mallarını, develerini ve hay­vanlarını iâde eder.

Aynı şekilde, bir Türkün yurdundan, tanımadığı bir kimse geçip ona «Ben senin misafirinim. Develerinden, hayvanların­dan ve parandan (dirhemlerinden) şu miktara ihtiyacım var.» derse, Türk istediklerini ona verir. Eğer tâcir bu yolculuğu es­nasında ölür ve kafile geri dönerse, Türk, kafiledekilere, «Be­nim misafirim nerede?» diye sorar. «Öldü» derlerse kafilenin yüklerini indirtir, içlerinde en akıllı tanıdığı tacire vararak yüklerini onun gözü önünde çözer. Bir zerre fazlası z, ölen ta­cire verdiği kadar, bu tâcirin paralarından alır. Ayııı şekilde, bu tâcirin develerinden ve hayvanlarından, verdiği miktarı da alır. Bu tâcire, «O, senin amcanın oğlu (yakının). Onun bor­cunu senin ödemen en münasibidir.» der. Kendisinden emânet alan adam firar ederse de aynı hareketi yapar. Emâneti geri aldığı tâcire «O da senin gibi müslümandı. Sen bu miktarı on­dan al.» der. Eğer Türk, müslüman misafirine kervan yolu üzerinde dönerken rastlayamazsa onun nereye gittiğini sorar, «O, nerede?» der. Gittiği yer hakkında bilgi edinirse, onu bu­luncaya, ona verdiklerini ve hediye ettiklerini geri alıncaya ka­dar arar.
 KİTAP'IN ORJİNAL HALİNİN ÖZETİNİ OKUMAK İÇİN SAYFANIN EN ALTINA BAKIN

Şu da Türklerin âdetlerindendir: 
Bir Türk, Cürcâniyye'ye girince misafir ettiği müslümamn nerede olduğunu sorar. Onu bulunca geri dönünceye kadar evinde misafir kalır. Bir Türk, müslüman arkadaşının yanında misafir iken ölür, bu müslümanın bulunduğu kafile ölen Türk'­ün kabilesinin bulunduğu yerden geçerse onun kabilesi bu müs- lümanı öldürürler. Ona, «Sen, onu hapsedip öldürdün. (201») Hapsetmesen, o ölmezdi.» derler. Aynı şekilde, bir müslüman, birTürke nebîz (şarap) içirir ve bunun neticesi Türk damdan düşerek ölürse, ona nebîz (şarap) içiren müslümanı öldürürler. Eğer o müslüman kafilesinde bulunmazsa, kafilede bulunan en büyük kimseyi yakalayıp onun yerine öldürürler.

Bu, Türklerin âdetidir. Bir adam diğerine iyilikte bulunur­sa, iyilik gören adam, iyilik edene secde eder. Yinâl bu ikra­mımız üzerine «Evlerim (çadırlarım) uzakta olmasa size ko­yun ve hediye getirirdim.» dedi. Ve yanımızdan ayrılıp gitti. Biz de hareket ettik.

Ertesi günü yolda giderken çirkin, üstü başı perişan, gö­rünüşü pis ve kalbi kötü bir Türk karşımıza çıktı. Şiddetli biryağmura da tutulmuştuk. Bu adam «Durun!» diye bağırdı. Üç bin kadar hayvan, beş bin kadar insandan meydana gelen ko­ca kafile durdu. Sonra, «Hiç biriniz geçemezsiniz.» dedi. Onun emri üzerine durup «Biz, Kûzerkîn'in dostlarıyız.» dedik. (201b) O, gülmeye başladı. Ve, «Kûzerkîn kim oluyor? Ben Kûzerkîn'­in sakalına pisliyeyim!» dedi. Sonra, Harezm diliyle «pekend!» yâni ekmek dedi. Ona birkaç somun verdim. Onları alınca, «Haydi gidin. Size acıdım.» dedi.

îbni Fazlân şöylde der:

Oğuzlardan biri hastalanınca, o kimsenin cariyeleri ve kö­leleri kendisine hizmet ederler. Ev halkından, başka hiçbirkimse ona yaklaşamaz. Çadır evlerinden uzakta onun için bir çadır kurarlar. Ölünceye veya iyi oluncaya kadar onu çadırda bırakırlar. Eğer, bu kimse fakir veya köle olursa onu sahraya atıp giderler.se

Aralarından biri ölürse onun için ev gibi büyük bir çukur kazarlar. Bundan sonra cesedini alıp hırkasını (elbisesini)giydirir, kuşağını ve yayını kuşandırırlar. Eline, içinde nebîz olan ağaçtan bir badeh verip, önüne içinde nebîz bulunan ağaç­tan bir kap koyarlar. Sonra bütün şahsî eşyasını getirip onunla birlikte bu oda , gibi çukura koyarlar. Daha sonra ölüyü çukur­da oturtup üzerini tavanla örterler. Mezarının üzerinde çamur­dan kubbe gibi bir tümsek yaparlar." Bundan sonra ölünün hayvanlarının yanına varıp miktarına göre, birden yüze veya ikiyüze kadarım kurban olarak öldürürler. Onların etlerini yer­ler. Başlarını, ayaklarını ve derilerini ve kuyruklarını bir tara­fa ayırıp, bunları kesilmiş ağaçlar üzerine kabrinin başına asar­lar. Bunlar «Ölünün Cennet'e giderken bineceği hayvanlardır.»derler. Eğer ölen kimse, sağlığında insan öldürmüş kahraman biriyse öldürdüğü insanların sayıları kadar, ağaçtan sûret yon­tup bunları kabrinin üzerine dikerler. «Bunlar onun hizmetçi­leridir. Cennet'te ona hizmet edecekler.» derler.s»

Bazan hayvanları kurban etmeyi bir - iki gün geciktirirler. Bunun üzerine, aralarındaki büyüklerden bir ihtiyar (şaman) onları, kurbanları çabuk öldürmeye teşvik eder. «ölüyü rüyam­da gördüm. Bana: Görüyorsun, arkadaşlarım beni geçtiler. On­ları takib etmekten ayaklarımın altı yara oldu. Onlara yeti­şemiyorum. îşte, tek başıma kaldım, dedi.» der. Bunun üzeri- ne ölünün hayvanlarına varıp bir miktarını öldürürler ve kab­rinin yanma asarlar. Bir veya iki gün geçtikten sonra ihtiyar tekrar onlara gelir. «Falanı (ölüyü) rüyamda gördüm. Bana: Aileme ve arkadaşlarıma haber ver. Beni geçenlere yetiştim. Yorgunluğum geçti, dedi.» der.59 ibn Fazlan şöyle der:

Bütün Türkler sakallarını yolup bıyıklarını bırakırlar. Ba- zan, onlar arasında sakalını yolmuş, çenesinin altında birkaç tüy bırakmış, sırtına post almış ihtiyar bir adam görürsün. Uzaktan ona bakınca keçi olduğunda tereddüt etmezsin.

(202a) Oğuz Türklerinin hükümdarına Yabgu denir.^[1]Bu kelime hükümdarın unvanıdır. Bu kabileye hükümdar olan herkes bu ismi alır. Onun vekiline ise «Kûzerkîn» denir. Aynı şekilde, bir reisin vekili olan herkese Kûzerkîn denir.

KİTAP'IN ORJİNAL SAYFALARINDAN OKUMAK İÇİN SAYFANIN EN ALTINA BAKIN

---

[1] Yabgû : Oğuz hükümdarına ve Karlûk hükümdarlarına verilen bu ünvan cebbûye, cebğüyeşekillerinde de geçer. 

Bu ünvan bazen cebğüye-hakan şeklinde birleşik olarak kullanılır. Bazı yerlerde ise hâHakânın oğullarına, erkek kardeşlerine ve yakın akrabasına da yabgû denir.

Subaşı : Oğuzların ordu kumandanına verilen bir unvandır. Metinden anlaşıldığına göre, busubaşının Oğuzlar üzerindeki otoritesi yabgûdan daha kuvvetliydi. Zekî Velîdî Toğan, buradazikredilen şubaşının Selçukların ataları olması ihtimaline değinir. İbn el-Adîm'in bir kaydı da bunu destekler mahiyet­tedir.

Buradan hareketle Yagindî (Tehagan) nehrine vardık. Kafiledekiler, deve derisinden yapılmış keleklerini(ogünkü bir çeşit şişme bot)66 çıkararak yaydılar. Yuvarlak olan eşyalarını Türk develerinin üzerinden alarak kelekler açılsın diye içlerini bunlarla doldurdular. Sonra elbiselerini ve diğer eşyalarını da bunlara koydular. Bundansonra her keleğin üzerine dörder, beşer, altışar, daha az v,eya daha çok kişilik gruplar halinde bindiler. Ellerine kayın ağacı6? parçaları alarak bunları kürek gibi kullandılar. Durmadan kü­rek çekiyorlar, daire şeklindeki keleği su götürüyordu. Niha­yet nehri geçtik. Develer ve hayvanlara bağırıyorlar, onlar da yüzerek ırmağı geçiyorlardı. Kafile geçerken Başgırtlarm bas­kın yapmasından korkulduğu için evvelâ öncü olarak silâhlı bir muharip grubun geçmesi zarurî idi. Hakikaten öyle yapıldı.

Yagindî nehrini bu şekilde geçtikten sonra, yine kelekler­le Câm (Emba), Cahş (Sagiz), Uzil (Oyil), Erden (Zagsibay),

Varş (Wahş), Ahtî (Büyük Ankati), Vabnâ (Küçük Ankatl) nehirlerini de sırasiyle geçtik. Bunların hepsi büyük nehirlerdir.

[PEÇENEKLER ]

Bundan sonra Peçeneklerin ülkesine vardık. Bunlar, denize benzer, akmayan bir suyun (büyük bir gölün) kenarında ko­naklamışlar. Çok esmerler. (203a) Hepsi de sakallarını tıraş et­mişler. Oğuzların aksine çok fakir kimseler. Zira, Oğuzlardan on bin baş hayvana, yüz bin baş koyuna sahip olan kimseler gördüm. Koyunlar ekserî karlar arasından tırnaklariyle eşeli- yerek kuru ot ararlar. Onu da bulamazlarsa kar yerler. Buna rağmen gayet semiz olurlar. Yaz gelip yaş ot yeyince zayıflar­lar.

Peçeneklerin yanında bir gün kaldıktan sonra yolumuza devam ederek Cayih (Yayık = Ural) nehrine vardık.® Bu,şimdiye kadar gördüğümüz en büyük, suyu en bol olan, en hızlı akan nehirdi. Bu nehirden geçerken bir keleğin ters çev­rildiğini, içindekilerin nehirde battığını, pek çok insanın telef ol­duğunu, bazı develerin ve hayvanların boğulduğunu gördüm. Nihayet, binbir güçlükle nehri geçtik. Günlerce yürüdükten, sırasiyle Câhâ (Çağan), Erhaz (İrgiz = Talvoka), Bâcâg (Matchka), Samûr (Şamara), Kinâl (Kinel), Sûh (Sok), Kon- culu (Kundurtcha) ırmaklarını geçtikten sonra Türklerden Başgırtların ülkesine varınca durduk.

KİTAP'IN ORJİNAL SAYFALARINDAN OKUMAK İÇİN SAYFANIN EN ALTINA BAKIN

BAŞGIRTLAR

Başgırtlardan çok korkuyorduk. Zira, onlar Türklerin en za­rarlıları, muharipleri ve insan öldürmeye en düşkün olanlarıdır. Onlardan biri bir adama rastlarsa onun boynunu vurur, vücudu­nu bırakarak başını alıp götürür. Onlar sakallarını tıraş ederler ve bitleri yerler. Hırkalarının (iç elbiselerinin) dikiş yerlerini araştırıp buldukları bitleri dişleriyle ısırarak yerler. Yanımızda onlardan bize hizmet eden müslüman olmuş biri vardı. Bir gün onu gördüm; elbisesinden bir bit aldı. Tırnakları ile onu ezdik­ten sonra yaladı. Benim, kendisine baktığımı görünce «Çok tat­lı.» dedi.

***

Her biri bir ağaç parçasını zeker (erkeklik uzvu) şeklin­de yontup üzerine asar. Bir yolculuğa çıkacak veya bir düş­manla karşılaşacak olursa onu öper ve önünde secde eder. «Ey rabbim! Benim için şöyle şöyle yap.» der. Tercümana, «İçle­rinden birine sor. Bu konudaki delilleri nedir? Niçin onu (tenâ- sül uzvunu) yaratan tanıyorlar?» dedim. Sorulan kimse ceva­ben, Zira, ben onun benzerinden çıktım. Ondan başka beni ya­ratan bir şey tanımıyorum.» dedi.

***

İçlerinde yılanlara tapanları, balıklara tapanları gördük. Bir (203b) kısmı turna kuşuna tapıyorlar. Bana anlattıklarına göre, turna kuşuna tapanlar, bir gün düşmanlarından bir ka­vimle harbederken mağlûp olmuşlar. Bu sırada düşmanlarının arkasından turnalar bağırmaya başlamış, onlar da bundan deh­şete düşüp galip durumda iken kaçıp mağlûp olmuşlar. Bunun üzerine, turnalara ibâdet etmeye başlamışlar. «Bunlar bizim ilâhlarımızdır. işte yaptıkları meydanda. Düşmanlarımızı mağ­lûp ettiler.» demişler, işte, turnalara ibâdet etmelerinin sebebi bu imiş.

Bunların ülkesinden hareket ettikten sonra Cirimsân, Uran, Ürem, Bâynâh (Mayna), Vatîg (Utka), Niyasnâ, Câvşîz (Ag- tay) ırmaklarını geçtik. Saydığımız bu ırmaklar arasında iki­şer, üçer ve dörder günlük, daha az veya daha çok mesafeler var.

RUSLAR

Ruslar, Allah'ın en pis mahlûklarıdır. Büyük ve küçük abdestten sonra temizlenmezler

Cünüplükten dolayı yıkanmazlar. Yemek yedikten sonra elleriniyıkamazlar.Adeta, yolunu şa­şırmış eşekler gibidirler. Memleketlerinden gelince, büyük bir nehir olan Etil nehrinde gemilerini demirlerler. Ve nehrin kı­yısına ahşap büyük evler yaparlar. Her evde onar, yirmişer kişi, daha az veya daha çok gruplar halinde toplanırlar. Her bi rinin üzerine oturduğu bir divanı vardır. Satmak için getirdikleri güzel cariyelerle bunlar üzerine otururlar. Bazan,içlerin­den biri arkadaşının gözüönünde cariyesiyle cinsî münasebette bulunur. Çok defa, bir grup birbirlerinin yanında câriyeleriyle cinsî münâsebette bulunurlar.

 117 Ruslarda ölülerin yakılması milâdî XI. asra kadar devam etmiştir. Milâttan sonra ilk bin yıl zarfında Ruslarda ölüleri yakma ve gömme âdetleri beraber yaşamıştır. XIII. asra âit bir Farsça metinde Ruslardan bir kısmının ölüleri ayakta mezara gömdükleri belirtiliyor. Ruslarda görülen bu gömme şekilleri, Türklerde olduğu gibi, bir şamanist âdetinden başka bir şey değildir.

118    Ölü kayıkları ve gemileri : Ölümden sonraki hayatında ölünün emrine kayık veya gemi verme âdeti Fin, iskandinav ve Ural Altay kavimlerinde görülmektedir. Bu husustan Mısır efsânesinde de bahsedilir.

119    Rusların içkiye düşkünlükleri zamanımızda dahi meşhurdur. Eski Ruslarda yapılan ortak içki âlemlerinden Marco Polo da bahsetmektedir. Eski İsveçlilerde bu âlemlere müziğin refakat ettiğine dair pek çok misal vardır.  

ibn Rusteh ölü yakıldığı zaman, rabbi tarafından onun bağışlanmasını kut¬lamak için eski İslâvların müzik âlemleri yaptıklarını söyler. Atillâ'nın cenaze merasimi sonunda Hunlar da aynı şeyi yapmışlardır.

120    Kız kurbanı : Efendilerinin veya hükümdarların ölümü üzerine, zor!» veya istekle genç kızların kurban edilmesinin bir çok örnekleri vardır. Bu husustan aşağıda mufassal olarak bahsedilecek. Burada bahsedilen genç kız bir cariye veya hür bir kız olabilir. Zirâ Arapça'da câriye kelimesi hür genç kızlar İçin de kullanılır. İbn Rusteh bu konuda şöyle der :
Bir adam ölünce onu ve kadınlarını ateşte yakarlar. Aralarından biri ölünce bıçakla ellerini ve yüzlerini keserler. Ölünün cesedi yakıldıktan sonra, ertesi günü sabahleyin varıp yakıldığı yerden küllerini alırlar. Bunları bir toprak vazoya (kaba) koyup bir tepecik (höyük) üzerinde saklarlar. Ölümden bir sene sonra 20 küp civarında bal alıp höyüğün yanına götürürler. Ölünün- ailesi fertleri mezarın başında toplanıp balı ve diğer şeyleri yiyip içerler. Ve sonra çekip giderler. Eğer ölünün üç karısı varsa ve bunlardan biri onu daha çok sevdiğini iddia ederse, mezarın yanına iki ağaç dilmesi götürüp bunları toprağa diker. Sonra üçüncü bir ağaç parçasını yatay olarak bu iki dilmenin başları arasına yerleştirir. Bu ağacın ortasına bir ip bağlar. İpin diğer ucunu da boynuna bağlar. Bu sırada bir sandalyenin üzerinde ayaktadır Kadın işlerini bitirince altındaki sandalye alınır. Boğulup ölünceye kadar bu şekilde asılı kalır. Ölünce alıp ateşe atarlar ve yakarlar.».
Yine aynı müellif, Ruslarda dul kalan kadının kocasıyla beraber diri diri mezara gömüldüğünü söyler. Bu âdetin İskitlerde, Moğollarda yaygın olduğundan aşağıda bahsedilecek.

İçlerinden biri hastalanınca, onun için, oturdukları yerden uzakta bir çadır kurarlar. Hastayı bu çadırın içine atarlar'. Yanma biraz ekmek ile su verirler. Ona yaklaşmazlar ve onun­la konuşmazlar. Hattâ, hasta olduğu bütün günlerde onunla ilgilenmezler.us Bilhassa kimsesiz ve köle biri olursa onu tamamiyle kendi haline bırakırlar. Hasta kendi kendisine iyile­şip geri dönerse ne âlâ. (211») îyileşmeyip ölürse cesedini ya­karlar.^[1] ölen kimse köle ise cesedini kendi haline bırakırlar. Köpekler ve yırtıcı kuşlar gelipleşini yerler.

[BULGARLAR ]

Elçilik vazifesiyle gitmekte olduğumuz Bulgar (Sakâlibe) hükümdarının memleketine bir gün ve bir gecelik mesafe ka­lınca, hükümdar idaresi altındaki dört beyi?², kardeşlerini v® çocuklarını bizi karşılamak için gönderdi. Bunlar, yanlarında ekmek, et ve darı?3 olduğu halde bizi karşıladılar. Bizimle be­raber yürüdüler. Hükümdarın bulunduğu yere iki fersah ka­lınca, bizzat onun tarafından karşılandık. Bizi görünce, Allah'a şükürler olsun diye secdeye kapandı. Yeninde sakladığı gümüş paraları (darâhim) üzerimize saçtıJ4 Bizim için kubbeli çadır­lar kurdurdu. Bu çadırlara indik.

Hükümdarın yanma 12 Muharrem 310 (12 Mayıs 922) Pa­zar günü vardık. Cürcâniyye'den onun ülkesine kadar yetmiş günlük mesafe tuttu. Pazar, Pazartesi, Salı, Çarşamba günleri çadırlarda oturduk. Bu arada hükümdar, Halife'nin mektubu okunurken hazır bulunmaları için beylerini, kumandanlarım ve ailesi fertlerini topladı. Perşembe günü hepsi toplanınca yanı­mızda getirdiğimiz iki bayrağı açtık. Halife tarafından bizimle gönderilen eğerle hükümdarın atını eğerledik. Kendisine siyah hilâtlar giydirdik. Sarığını sardık.75 Bundan sonra Halife'nin mektubunu çıkardım. Hükümdara, «Halife'nin mektubu oku­nurken oturmamız doğru olmaz.» dedim. Bunun üzerine, o vememleketinin ileri gelenleri ayağa kalktılar. Hükümdar çok şişman ve göbekli idi.

KİTAP'IN ORJİNAL SAYFALARINDAN OKUMAK İÇİN SAYFANIN EN ALTINA BAKIN 

Mektubu okumaya başladım. Giriş kısmını okuyup,« Sana selâm olsun. Seninle beraber, kendisinden başka ilâh olmayan Allah'a hamdederim.» cümlesine gelince «Emîr el-Mü'minîn (Halife) nin selâmını al (iâde et).» dedim. O ve yanındakiler hep birlikte selâmı aldılar. Ben mektubu okuyorum, tercüman harfi harfine tercüme ediyordu. Mektubun okunmasını bitirin­ce, oradakiler hep bir ağızdan tekbir getirdiler. Yerler sarsıldı.

Sonra, hükümdar ayakta iken vezîr Hâmid b.el-Abbâs'm?¹* mektubunu da okudum. Oturmasını emrettim. Nezîr el-Hara- mî'nin mektubu okunurken oturdu. (204^a) Bu mektubun okun­ması tamamlanınca, adamları hükümdarın üzerine çok miktar­da gümüş para saçtılar. Bundan sonra ona ve karısına getirdi­ğimiz ıtr, elbise, inci gibi kıymetli hediyeleri çıkardım. Bunla­rı birer birer ona ve karısına takdim ediyordum. Nihâyet, bu işi de bitirince halkın huzûrunda, hükümdarın karısına hilât giydirdim. Hâtûn?? hükümdârın yanında oturuyordu. Bu onla­rın âdetidir. Hâtûna hilât giydirince, kadınlar onun üzerine gü­müş paralar saçtılar. Biz de çadırlarımıza döndük.

Biraz vakit geçtikten sonra bize adam gönderip çağırttı. Yanma girdik. Kubbeli çadırında idi. Çocukları ise önünde otu­ruyorlardı. Kendisi tek başına, Rum dîbâcıyla örtülü tahtı üze­rinde oturuyordu. Herkes toplandıktan sonra, sofranın getiril­mesini istedi. Üzerinde sâdece kızartılmış et bulunan sofrayı getirip önüne koydular. Bir bıçak aldı. Bir lokma kesip yedi. İkinci ve üçüncü defa da aynı şeyi tekrarladı. Sonra bir parça kesti. Elçi Sevsen'e verdi. Sevsen bunu alınca ona küçük bir sofra geldi. Önüne kondu.

Adetleri böyledir. Hükümdar, kendisine bir lokma vermedikçe hiç bir kimse yemeğe elini uzatmaz. Hükümdarın verdiği lokmayı alana bir sofra gelir78

Sonra, bana bir lokma verdi. Bana da bir sofra geldi. Bir parça daha kesip sağındaki beye verdi. Ona da bir sofra geldi. Sonra, ikinci beye bir lokma verdi. Ona da bir sofra geldi. Son­ra üçüncü beye bir lokma kesip verdi. Ona da bir sofra geldi. Sonra, dördüncü beye bir lokma verdi. Ona da bir sofra geldi. Sonra, çocuklarına birer parça verdi. Onlara da sofralar geldi. Her birimiz kendi sofrasından yemek yiyor, başkasının sofra­sına el uzatmıyordu. Ve yemeğini yeyince sofrasından arta kalanı kendi evine (çadırına) götürüyordu.

Yemeğimizi yedikten sonra, hükümdar bir gün ve bir ge­ce (24 saat) önce yapılmış bal şerbeti istedi. Onlar buna «sü- cüvv»79 diyorlar. O ve biz bundan birer kadeh içtik. Sonra aya­ğa. kalkıp «Allah, Efendim Emîr el-Mü'minîn'euzun ömürler versin. Bu, ona olan memnuniyetimin nişânesidir.» dedi. Onun ayağa kalkması üzerine sağındaki dört bey ve çocukları da aya­ğa kalktılar. Biz de ayağa kalktık. Hükümdar bu hareketi üç defa tekrarladı. Sonra yanından ayrıldık.

Ben gelmeden önce hükümdarm camisinin minberinde onun adına, hutbe «Ey Allah'ım, Bulgarların hükümdarı Yütivâr'ı İs­lah et.» şeklinde okunuyormuş. Ona, «Hükümdar sadece Allah'­tır. Minberde Allah'tan başkası bu adlaanılamaz. Efendim Emîr el-Mü'minîn (Halife) bile doğuda ve batıdaki, minberlerde ken­disine «Ey Allah'ım! Kulun ve halifen Emîr el-Mü'minîn Ca'fer el-îmâm el-Muktedir bi Allah'ı islâh et.» denilmesiyle yetinir. Ondan önceki halife ataları da aynı şekille yetinirlerdi. (204b) Hazret-i Peygamber ise, «Hıristiyanların Meryem oğlu isa'yı övdükleri gibi, beni aşırı derecede övmeyin. Ben sadece bir ku­lum. Bunun için, Allah'ın kulu ve resûlü deyiniz.» buyurmuş­tur.» dedim.

Bunun üzerine, «Benim adıma nasıl hutbe okunması câiz olur?» dedi. Ben de «Senin ve babanın adı ile.» dedim. Hüküm­dar «Babam kâfirdi. Onun adının minberde söylenmesini iste­mem. Benim adımı da bir kâfir verdiğine göre, adımın da hut­bede zikredilmesini arzu etmem. Acaba, efendim Emîr el-Mü'- minîn'in adı nedir?» dedi. Ben, «Ca'fer» dedim. Hükümdar «Be­nim, onun adını almam doğru olur mu?» dedi. Ben de «Evet, olur» dedim. Bunun üzerine, «Kendi adımı Ca'fer, babamın adı­nı Abdullah şeklinde değiştirdim.» dedi. Hatibe, hutbeyi bu isimleokumasını emretti. O da bu emri yerine getirdi. Bundan aonra, onun adına hutbe «Ey Allah'ım! Emîr el-Mü'minîn'inmevlâsı ve kulun Bulgar hükümdarı Ca'fer b. Abdullâh'ı islâh et.» şeklinde okunuyordu.

Mektubun okunmasından ve hediyelerin verilmesinden üç gün sonra, hükümdar bana adam gönderip huzuruna çağırdı. Halife'nin gönderdiği dört bin altın meselesini ve bunların ge­cikmesine sebep olan hıristiyan el-Fazl b. Mûsâ'nın yaptığı hi­leyi öğrenmişti. Zira, mektupta altınlardan bahsediliyordu. Ya­nma girince oturmamı emretti. Oturdum. Halife'nin mektubu­nu önüme atarak «Bu mektubu kim getirdi?» dedi. «Ben.» de­dim. Sonra, vezirin gönderdiği mektubu attı. «Ya bunu?» dedi. Yine «Ben.» dedim. «Her iki mektupta zikredilen paralar ne oldu?» dedi. Ben, «Toplanamadı. Vakit daraldığından buraya gelmek fırsatmı kaçırırız diye arkadan bize yetişmesi için ge­ridebıraktık.» dedim.

Hükümdar, «Siz hep beraber geldiniz. Beni esaret altına Hokan (kul edinen) yahudîlere karşı koruyacak bir kale»» yapı­mında sarfedilecek bu parayı getirmeniz için efendim size bu kadar masrafta bulundu. Hediyeyi ise benim gönderdiğim elçi dahi getirebilirdi.» dedi. Ben, «Evet, doğru. Biz elimizden ge­leni yaptık. Ne yapalım. Netice böyle oldu.» dedim. Bunun üze­rine tercümana, «Ona de ki; ben bunları tanımıyorum. Sadece seni tanıyorum. Zira, onlar cahil insanlardır. Eğer vezir senin yaptığın şeyi onların yapacağına kanâat getirseydi, hukukuma riâyet etmen, mektubu bana okuman ve cevabını dinlemen için seni buralara göndermezdi. Senden başkasından bir dirhem da­hi istemem. Parayı çıkar. Bu senin için daha hayırlıdır.» dedi.

Bunun üzerine, yanından üzgün ve korku içinde ayrıldım. İnsana tesir eder görünüşlü, heybetli, cüsseli ve şişman vücut­lu bir adamdı. Sanki bir küp içinden konuşuyordu. Yanından çıktıktan sonra arkadaşlarımı topladım. (205a) Benimle onun arasında geçen bu hadiseyi anlattım. Onlara «Bu adamdan korkmaya başladım.» dedim.

Hükümdarın müezzini kâmet ederken ezanın ifâdelerini (formüllerini) ikişer defa söylüyordu. Hükümdara, «EfendimEmîr el-Mü'minîn kendi sarayında kametin ifâdelerini birer de­fa söyletiyor.» dedim. Bunun üzerine müezzinine «Sana söyle­diğini yap. Sakın muhalefet etme.» dedi. Müezzin günlerce bu şekilde kâmet etti. Bu arada hükümdar bana paranın ne oldu­ğunu soruyor, bu konuda benimle münakaşada bulunuyordu. Ben ise paradan ümidini kestirmeye ve kendimi savunmaya ça­lışıyordum. Paradan ümidini kesince, müezzine kâmetin ifâde­lerini (formüllerini) ikişer defa söylemesini emretti. O da em­rini yerine getirdi. Bunu yaptırmakla benimle münakaşaya yol açmak istiyordu. Müezzinin kâmetin ifâdelerini (formüllerini) yine tekrarladığını duyunca, onu bu hareketten menettim. Ve bağırdım. Hükümdar bunu öğrenince beni ve arkadaşlarımı ça­ğırttı. Hepimiz toplanınca, bana işâret ederek tercümana, «Ona söyle: İki müezzin var. Biri kâmetin ifâdelerini birer defa, bi­ri ikişer defa söylüyor. Sonra, her ikisi de aynı cemâatle na­maz kılıyorlar. Namaz câiz midir, değil midir? Bu hususta ne eler?» dedi. Cevaben «Namaz câizdir» dedim. «îemâ (ittifak) ile mi? Yoksa ihtilâf ile mi?» dedi. «îemâ ile» dedim.sı

Bundan sonra tercümana, «Ona sor. Muhasara altında bu­lunan, köle haline getirilmek istenen zayıf kavimlere yardım etmek maksadiyle, bir adam bazı kimselerle para gönderse, on­lar da emânete ihanet etseler, bu kimselerin hareketi hakkında ne der?» dedi. Ben «Bu câiz değildir. Bunu yapanlar kötü kim­selerdir.» dedim. «îemâ ile mi? Yoksa ihtilâf ile mi?» dedi. Ben îemâ ile» dedim. Sonra tercümana, «Ona sor. Halife üzerime bir ordu gönderse hakkımdan gelebilir mi?» dedi. Ceva­ben «Hayır» dedim. «Ya Horasan hükümdarı?» dedi. Yine «Ha­yır.» dedim. Hükümdar, «Buna sebep mesafenin uzaklığı ve aramızdaki kâfir kabilelerin çokluğu değü mi?» dedi. Ben, - Evet.» dedim. Bunun üzerine tercümana, «Ona söyle, vallâhi ben, bu kadar uzak yerde iken efendim Emîr el-Mü'minîn'den korkuyorum. Beğenmediği bir hareketimi duyar, aramızdaki bu kadar memleketlere rağmen, hakkımda beddua eder de beni ol­duğum yerde mahveder diye korkuyorum. Siz ise, onun ekme­ğini yediğiniz, verdiği elbiseleri giydiğiniz, her zaman kendisini gördüğünüz halde, sizi bana yâni zayıf bir kavme gönderdiği elçilik vazifesi gibi kısa bir zamanda ona ve Müslümanlara iha­net ettiniz. Sözlerinde bana gerçeği söyleyen biri gelmedikçe sizden duyduğum hiçbir dînî hususu kabul etmem. Bu şekilde bir insan gelirse onun dediğini tutarım.» dedi. Bu sözler üzerine bizi haptetti. Verecek cevap bulamadık. Yanından ayrıldık.

İbn Fazlân der ki: Bu konuşmadan sonra, hükümdar ar­kadaşlarıma itibar göstermediğ halde, beni başkalarına tercih eder, yanından ayırmaz ve bana «Ebû Bekr el-Sıddîk» derdi.

(205b) Bulgar hükümdarının ülkesinde sayılamıyacak ka­dar çok acâip şeyler gördüm. Bunlardan biri şudur:

Onun ülkesinde ilk kaldığımız gece güneş batmadan tam bir saat önce semanın iyice kızardığını gördüm. Gökten şiddet­li sesler ve büyük bir gürültü geldiğini işittim. Başımı kaldır­dım. Yakınımda ateş gibi kırmızı bir bulut vardı. Bu gürültü ve sesler ondan geliyordu. Dikkatle baktım. Bulutun içinde in­sana ve hayvana benzeyen hayaller, bunların ellerinde yaylar, mızraklar ve kılıçlar bulunuyordu. Bu karaltılara dikkatle ba­kıyor, iyice farketmeye çalışıyordum. Tam bu sırada, bu bulu­ta benzer başka bir bulut ortaya çıktı. Onda da insanlar, hay­vanlar ve silâhlar görünüyordu. Bir süvari birliğinin diğerine hücum ettiği gibi bu birliklerden biri, diğerinin üzerine saldır­maya başladı. Biz, bu durumdan çok korktuk. Allah'a yalvar­maya ve dua etmeye başladık. Yerliler ise bize gülüyorlar ve bu halimize hayret ediyorlardı.^[1]

İbn Fazlân der ki: Biz, bir birliğin diğerine hücumuna ba­kıyorduk. İki birlik birbirlerine giriyorlar, bir müddet sonraayrılıyorlardı. Bu hal gecenin epey bir kısmında devam etti. Son­ra her iki birlik de kayboldular. Hükümdara bunun ne oldu­ğunu sorduk. Cevaben, atalarının «Bunlar cinlerin mü'minleri ile kâfirleridir.» dediklerini, çok eski zamanlardan beri her ak­şam bu şekilde çarpıştıklarını söyledi.

Ibn Fazlân şöyle der:

Sonra, hükümdarın aslen Bağdad'tan olup tesadüfen bu taraflara gelmiş olan terzisi ile konuşmak için kubbeli çadırı­ma girdik. Kur'ân'dan yarım sübu (1/14) okuyacak kadar za­man geçmemişti. Konuşuyor, yatsı ezanının okunmasını bekli­yorduk. Ezanın okunduğunu duyduk. Çadırdan çıktık. Bir de ne göreyim. Sabah olmuş. Bunun üzerine müezzine «Sen ne eza­nı okudun?» dedim. Müezzin «Sabah ezanı.» dedi. «Yatsı eza­nı ne oldu?» dedim. «Onu akşam namazının arkasından kıla­rız.» dedi. «Ya gece ne oldu?» diye sordum. Cevâben, «Gördü­ğün gibi. Sen gelmeden önce bundan daha kısaydı. Bu günler­de uzamaya başladı» dedi. Ayrıca, sabah namazını kaçırırımkorkusuyla bir aydır geceleyin uyumadığını söyledi, öyle ki, ak­şamleyin tencereyi ateşe koyan bir kimse, tencerenin içindeki yemek pişmeden sabah namazını kılar.

Ibn Fazlân şöyle der:

Onlarm ülkesinde gündüzlerin çok uzun olduğunu gördüm. Senenin bir kısmında gündüzler çok uzar, geceler çok kısalır. Sonra geceler çok uzar, gündüzler çok kısalır. Vardığımın ikinci gecesi kubbeli çadırımın dışında oturup semayı seyrettim. (206a) Pek az yıldız görebildim. Zannederim şurada burada on beş kadar yıldız vardı. Akşamdan önceki kırmızı şafak hiç kaybolmuyor. Gece ise pek karanlık değil. Geceleyin insan, bir ok atımlık mesafeden daha uzaktaki adamı tanıyabiliyor.

Ibıı Fazlân der ki: Aya baktım. Göğün ortasına gelmiyor. Aksine bir müddet semanın ufka yakın kesiminde göründük­ten sonra sabah olup gözden kayboluyor. Hükümdar, ülkesinin yaya yürüyüşüyle üç aylık kuzeyinde VîsûS4 denen bir kavim bulunduğunu, onların ülkesinde gecenin bir saatten daha kısa olduğunu söyledi.

Ibn Fazlân şöyle der:

Orada, güneş doğarken her yer, dağlar ve gözün görebil­diği her şey kızıl bir renk alıyor. Güneş ise büyük bir bulut ha­linde doğuyor. Göğün ortasına gelinceye kadar kızıllık devam ediyor. Memleket halkı bana, «Kışın burada geceler gündüzler kadar uzar, gündüzler de geceler kadar kısalır. Hattâ, bizden bir adam bir fersahtan daha az mesafede bulunan Etil nehrine gitmek için sabahleyin yola çıksa, oraya varmadan akşam ka­ranlığı basar, bütün yıldızlar doğup gökyüzünü kaplar.» dediler. Biz oradan ayrıldığımızda ise geceler uzamış, gündüzler kısal-mıştı.

Onlar köpeklerin havlamasını çok uğurlu sayarlar. Böyle bir şey duyunca sevinirler, O senenin bolluk, bereket vesulh senesi olacağını söylerler.

Bulgar ülkesinde pek çok yılan yaşar. Hattâ, ağacın bir dalma on veya daha çok yılan dolanır,. Bununla beraberyılan­ları öldürmezler. Yılanlar da onlara birşey vapmaz. O kadarki, bîr yerde hemen hemen yüz zirâdan daha uzun, yere yıkıl­mış bir ağaç gördüm Gövdesi de gayet kalındı. Ayakta dur­muş ona bakıyordum. Bir aralık ağaçgüveysi hareket etme­ye başladı, irkildim. Dikkatle baktım. Bir de ne göreyim, üze­rinde hemen hemen ağacın kalınlığına ve uzunluğuna yaknı büyüklükte'yılan var. Senil görünce, ağacm üzerinden yese.., inip ormanın içinde kayboldu. Dehşet içinde dönüp, hadiseyi hükümdara ve meclisindekilere anlattım. Buna aldırış bile et- mediler. Hükümdar, «Korkma, sana birşey yapmaz?» dedi.

İbn Fadlan'ı seyahatini gösteren bir minyatür

 KİTAP'IN ORJİNAL SAYFALARINDAN OKUMAK İÇİN SAYFANIN EN ALTINA BAKIN

Bir gün hükümdar ile bir yere indik. Ben ve arkadaşla­rım; Tegîn, Sevsen, Bâris ve yanımızda bulunan hükümdarın adamlarından biriyle ağaçlar araşma girdik. Iğjcadar ince ve daha uzun, yeşil ve küçük bir ağaç gördük, içinde yeşil bir da­mar, bu"damarın ucunda geniş ve yere yayümış, âdeta yerde bitmiş gibi "bîr yaprak, bunun içinde taneler var. Bu taneden yiyen kimse onun «emlîsî narı» olduğunda tereddüt_bıle_etmez._ (206b) Bundan yedik. Tadı çok güzeldi. Durmadan ondan arayıp yiyorduk.

Çok yeşil, şarap sirkesinden daha ekşi bir çeşit elmaları var. Bu elmayı kızlar yer. Yeyince semizledirler. Onların ülkesinde fındık ağacından daha çok ağaç görmedim  40X40 fersah genişliğinde findik ormanları gördüm.

Orada adını bilmediğim bir ağaç daha gördüm. Çok yüksek olup gövdesi yapraksızdı. Başı hurma ağacınınbası gibi, yaprakları ise ince hurma yaprağına benzer, fakat toplıı bir haldeydi. Onlar bu ağacın gövdesinin bir yerini delip, bu kısım altına bir kap yerleştiriyorlar. Bu delikten kabın içine bal­dan daha tatlı bir mâyi akıyor,insan bundan çok miktarda içerse şarap gibi sarhoş ediyor.

.Buğday ve arpanın bol olmasına rağmen en çok dana ve at eti yerler. Bir kimse bir şey ekerse onu kendisi için hasad eder. Hükümdarın bundan hissesi yoktur. Yalnız, her ev sene­de bir, hükümdara bir samur kürk verir. Hükümdar askerle­rini herhangi bir yere akm yapmak için gönderir ve askerleri ganimet elde ederlerse bundan muayyen bir hisse alır. Düğün yapan veya dâvet tertip eden herkesin, verdiği ziyâfete göre, hükümdara bir hisse ayırması, bir sâhrecse bal ııebîzi ve bîr miktar bozulmuş buğday vermesi mecburîdir.87 zira, onların ülkesi rutubetli ve havası ağırdır.88 Yiyeceklerini saklayacak yerleri de yoktur. Ancak, yerde kuyular kazıp yiyeceklerini bunlara koyabilirler. O da birkaç gün geçtikten sonra kokar ve bozulur. İstifâde edilemeyecek hale gelir.

Zeytinyağı, susamvağı ve tereyağı kullanmazlar. Bütün bunların  verine balıkyağı kullanırlar . Bu sebeple kalan bütün eşya fena kokar. Arpadan bir çeşit çorba yaparlar. Bunu Teenc erkekler ve kızlar icerler, Bazan arpayı etle pişi­rirler. Erkekler bunun etini, kızlar ise arpasını yerler. Yalnız, çorha_teke basiyle pişirilirse bunun etinden tuzlar da yerlen/

Hepsi kalpak giyerler.w Hükümdar ata seyissiz, tek ba­şına biner. Gezerken yanında muhafız bulunmaz. Sokaklardan ve çarşıdan geçerken herkes ayağa kalkar. Kalpaklarını çıka­rıp koltuklarının altına alırlar. (207a) Hükümdar geçince tek­rar başlarına giyerler. Aynı şekilde, hükümdarın huzûruna gi­ren herkes; küçük ve büyük, hattâ çocukları ve kardeşleri bi­le, onu gördükleri zaman kalpaklarım çıkarıp koltuklarının al­tına alırlar. Sonra, başlariyle selâm verip otururlar. Daha sonra kalkıp, hükümdar oturmayı emredineeye kadar ayakta durur­lar. Onun önünde oturan herkes diz çökerek oturur. Kalpağım koltuğundan çıkarmaz. Huzurundan çıkıncaya kadar saklar. Yanından ayrıldıktan sonra tekrar giyer.

Hepsi kubbeli çadırlarda, otururlarız Yalnız, hükümdarın çadırı çok büyüktür. Bin ve daha fazla insan alabilir. İçi kir­meni kumaşlariyle döşenmiş olup ortasında Rum dibaeıyla (brocart) örtülü bir taht vardır.

Onların âdetlerine göre, bir kimsenin oğlunun erkek çocu­ğu doğarsa, onu babası değil, dedesi alır. «Bunu, adam olun­caya kadar bakmaya babasından daha lâyıkım.» der.

93 Bir adam ölünce ona çocukları değil, kardeşleri mirasçı olurlar a-» Hükümdara, İslâmiyet'e göre bunun câiz olmadığım söyledim. Mirasın nasıl intikal edeceğini iyice anlayıncaya kadar izah et­tim.

Onların ülkesinde en çok gördüğüm şeylerden biri de yü- dırımdı. Bir eve (çadıra) yıldırım düşünce ona yaklaşmayıp, içinde bulunan insan, eşya ve diğer şeylerle kendi haline bıra­kırlar. Bunlar zamanla mahvolurlar. Ve «Bu ev sâkinleri Al­lah'ın gazabına uğramış kimselerdir» derler.95

Bir adam diğerini kasten öldürürse, sucuna karşılık kısas olarak onu da öldürürler. Hatâ ile öldürürse, öldüren için kayın ağacından bir sandık yaparlar. Katili bunun içine koyup, yanı­na üç şomun, bir testi su bıraktıktan ve üzerini çiviledikten sonra, deve havudunun ağaçlarına benzer üç ağaç dikerek suç­luyu bunların arasına asarlar. «Biz, onu yer ile gök arasında bırakıyoruz. Güneş ve yağmura maruz kalsın. Belki Allah acırda kurtulur derler. Zamanla çürüyünceye ve rüzgârlar götürünceye kadar bu şekilde asılı kalır.96        ,

Cevval zekâlı ve bilgili bir adam gördüler mi «Bunun rab- bımıza hizmet etmesi gerekir» derler. Onu yakalayıp boynuna ip geçirdikten sonra ağaca asarlar. Parça parça olup yere düşünceye kadar bu şekilde kalır.

Hükümdarın tercümanı bana şunu anlattı:

 «Sindli bir adam tesadüfen buralara geldi. Bir müddet hü­kümdarın hizmetinde çalıştı. Kâbiliyetli ve zeki biri idi. Bir ara yerli halktan bazıları ticâret için bir yere gitmek istediler. Sindli onlarla beraber gitmek için hükümdardan izinistedi. Hükümdar önce buna razı olmadı. Fakat, Sindlinin İs­rarı üzerine gitmesine izin verdi. Gemideküer onun cevvâl ze­kâlı, akıllı bir adam olduğunu görünce birbirleri ile konuşup «Bu rabbımızm hizmetine lâyıktır. Ona gönderelim.» dediler. Yolları üzerindeki bir ormandan geçerken adamı gemiden in­dirip boynuna bir ip geçirdiler. Adamı, bu şekilde yüksek bir ağacın başına astıktan sonra bırakıp gittiler.

Yolda yürürlerken içlerinden biri idrarını yapmak ister ve silâhı üzerindeyken idrarını yaparsa onu soyarlar. Ü zerindeki silâhını, elbisesini ve her şeyini alırlar. Bu hareketini onun câhil ve kâbiliyetsiz bir kimse olmasına yorarlar. Bu onlarda âdettir, Eğer, bir kimse silâhlarını çıkarıp bir kıyıya koy­duktan sonra idrarını yaparsa bu hareketini kâbiliyetine ve bil­gisine yorarlar. Ona dokunmazlar.

Kadınlar ve erkekler hep beraber nehre girip çırılçıplak yıkanırlar. »Birbirlerinden kaçmazlar. Bununla beraber, herhangi bir şekilde zina etmezler. Zina onlara göre en büyük suçlardandır. İçlerinden biri zina ederse, kim olursa olsun, dört kazık çakıp zina edenin el ve ayaklarını bunlara bağlarlar. Son­ra" onu, boynundan uyluklarına kadar balta ile yararak iki parçaya ayırırlar. Kadına da avnı cezayı tatbik ederler. Kadın ve "erkeği ikiye ayırdıktan sonra vücutlarının parçalarından her birini bir ağaca asarlar.

Kadınlar yüzerken erkeklerden kaçsınlar diye çok çalıştıysam da muvaffak olamadım.

Hırsızı da zina yapan gibi öldürürler.

  

Bulgarlar arasında beş bin kadın ve erkekten müteşekkil, Barancer diye tanınan büyük bir âile gördük. Hepsi de müslü­man olmuşlar ve namaz kılacak ahşap bir cami yapmışlardı. Fakat, Kur'ân okumasını bilmiyorlardı, içlerinden bir kısmına namaz kılacak kadar Kur'ân öğrettim.

Benim elimle Tâlût adında biri müslüman oldu. Ona Ab­dullah adım verdim. Bunun üzerine, «Bana, senin kendi adını vermeni istiyorum» dedi. Adını hemen Muhammed olarak de­ğiştirdim. Bu adamın karısı, anası ve çocukları müslüman olup hepsi de Muhammed adını aldılar. Ona, «El-Hamdu lillâh...» ve «Kul huvallâh ahad...» surelerini öğrettim. Bu iki sureyi öğ­renmekten dolayı duyduğu sevinç, Bulgar hükümdarı olsa du­yacağı sevinçten daha fazla idi.