RAŞİDİ XƏLİFƏLƏR DÖVRÜNDƏ AZƏRBAYCANIN FƏTHİ-4

RAŞİDİ XƏLİFƏLƏR DÖVRÜNDƏ AZƏRBAYCANIN FƏTHİ-4 (DAVAMI)

Bismillahir-Rəhmanir-Rəhim Bu, Əmirəlmöminin Ömər ibn Xəttabın valisi Utbə ibn Fərqəd tərəfindən, Azərbaycanın çöl və dağlıq bölgələrində, ətraf və ucqarlarında yaşayan əhaliyə verilən əmannamədir. Onlar maddi vəziyyətlərinə müvafiq olaraq cizyə ödəmək şərti ilə əmniyyət içindədirlər. Bu vergidən uşaqlar, qadınlar, xəstələr, əllərində heç bir varidatı olmayan fəqirlər və özlərini ibadətə vermiş, dünya malından heç bir nəsibi olmayan, inzivaya çəkilmiş rahiblər azaddırlar. Onlar (əhali) öz yurdlarından keçib gedən müsəlman əsgərləri bir gecə bir gündüz qonaq saxlayıb, onlara bələdçilik edib yol göstərməlidirlər. Onların (əhalinin) arasından müsəlmanlarla birlikdə əsgəri xidmətə gedənlər həmin ilin vergisindən azaddırlar. Xidmətləri bitib öz evlərinə qayıdandan sonra, səfərlərdə iştirak etməyənlər kimi vergilərini ödəməlidirlər. Öz yurd yuvalarını tərk edib gedənlər, əmin olacaqları yerdə məskunlaşana qədər əmin-əman içində olacaqlar. Əhdi Cündəb yazdı. Bukeyr ibn Abdullah əl-Leysi və Simak ibn Xərəşə əl-Ənsari şahid oldular. Bu əhd h.18-ci (m.639) ildə yazıldı(Təbəri, Tarix-i Təbəri, c. V, s. 1980. Mətndə də göründüyü kimi, İbn Cərir ət-Təbəri əhd tarixini h.18-ci (m.639) il olaraq qeyd etmişdir. Bizim qənaətimizə görə bu tarix doğru deyildir. Bu əhd böyük ehtimalla h.22/m.643-cü ildə bağlanmışdır. Bunun ən tutarlı dəlili Təbərinin özünün əsərində Azərbaycanın fəthi haqqında və əhdin mətnini yazarkən «H. 22-ci (643) il hadisələri» başlığı altında qeyd etməsidir. (bax. Tarix-i Təbəri, c. V, s.1970). İbn-ul-Əsir də «əl-Kamil fit-Tarix» adlı əsərində, müqavilə mətnini nəql etmədən, Azərbaycanın fəthindən eyni başlıq altında bəhs edir (bax. c. III, s. 21). Daha əvvəl də qeyd etdiyimiz kimi, əl-Vaqidi, İbn Kəsir, İbn Maşər və digər orta əsr müsəlman tarixçiləri Azərbaycanın h.22/m.643-cü ildə fəth edildiyi haqqında həmfikirdirlər. Bu mövzuda müasir tədqiqatçıların əsərlərində də kifayət qədər məlumata rast gəlinmir. Muhəmməd Həmidullah «Vəsaiqus-Siyasiyyə» (Beyrut 1985) adlı əsərinin 445-446-cı səhifələrində əhdin mətnini olduğu kimi qeyd edərək, elmi tənqid etməmişdir. Bu əhdin dəqiq tarixini müəyyənləşdirmək üçün bir neçə xüsusa diqqət yetirmək lazımdır. Bunlardan birincisi Simak ibn Xərəşənin əhddə şahid kimi qeyd edilməsidir. Simak həqiqətən əhd imzalanarkən orada olmuşsa, bu əhd mütləq Rey şəhərinin ikinci dəfə Nueym ibn Muqərrin tərəfindən fəth etməsindən sonra olmuşdur. Daha əvvəl qeyd etdiyimiz kimi Rey h.22/m.642-ci ildə ikinci dəfə fəth olunmuşdur. Çünki Simak yalnız Reyin fəthindən sonra Nueym tərəfindən, xəlifənin əmri ilə, Azərbaycana göndərilmişdir. Diqqət yetirilməli digər məsələ isə əhd mətninin başında Utbə ibn Fərqədin xəlifənin Azərbaycan valisi kimi qeyd olunmasıdır. Utbə ibn Fərqəd bu vəzifəyə Huzeyfə ibn-ul-Yəmanın yerinə təyin olunmuşdur. Huzeyfə isə Azərbaycan valiliyinə Nəhavənd zəfərindən (h.21/m.642) sonra Ərdəbili fəth etməsinə görə xəlifə Ömər tərəfindən təyin olunmuşdu.). Muğanın fəthi və muğanlılara verilən əmannamə  İsfəndiyarla əhd bağlanıb Azərbaycanın fəthi tamamlandıqdan sonra xəlifə Ömər ibn Xəttab Bukeyr ibn Abdullaha şimala, Dərbəndə doğru irəliləmək əmrini vermişdi. Bu əmri dərhal yerinə yetirmək üçün hərəkətə başlayan Bukeyr şimal istiqamətində irəliləyərək Muğana gəlmiş, muğanlılarla vuruşaraq onları məğlubiyyətə uğratmışdı. Muğan bölgəsinə tamamən sahib olan Bukeyr yerli əhali ilə əhd bağlamışdı. Bu əhd aşağıdakı məzmunda idi. Bismillahir-Rəhmanir-Rəhim Bu, Bukeyr ibn Abdullah tərəfindən Qıbç (Talış) dağlarından sayılan Muğan əhalisinə verilmiş əmannamədir. Onların malları, canları, dini etiqadları və qanunları əmniyyət içindədir. Bunun əvəzi olaraq hər həddi büluğa çatmış kişi başına bir dirhəm və ya bunun bədəlini ödəyəcəklər. Hər bir müsəlmanla yaxşı rəftar edəcək, ona yol göstərəcək, bir gecə və bir gündüz qonaq saxlayacaqlar. Belə olsa xeyirxah olub, əmniyyətdə olarlar. Bu bizim vədimizdir və vəkil olaraq Allah yetər. Onlar bu şərtlərə xələl gətirsələr, əhd hökmünü itirəcəkdir. Üsyançıları tutub təslim etməyə məcburdurlar. Əks təqdirdə onlar da üsyançılarla birlikdə sayılacaqlar. Buna Şəmmax ibn Zirar, Rəsaris ibn Cənadib və Həmələ ibn Cəviyyə şahid oldular. Əhd h.21-ci (m.642) ildə yazılmışdır(Təbəri, Tarix-i Təbəri, c. V, s. 1984. Təbəri bu əhdin tarixini h.21/m.642-ci il olaraq qeyd edir. Daha əvvəl qeyd etmişdik ki, cənubi Azərbaycanla bağlanmış əhdin tarixi h. 22-ci ildən daha əvvəl ola bilməzdi. Bundan başqa Azərbaycan əhalisi ilə bağlanan əhddə Təbəri Bukeyr ibn Abdullahı şahid kimi qeyd etmişdi. Başqa sözlə Muğana hərbi yürüş ancaq h.22-ci (m.643) ildə və ya bir il sonra ola bilərdi.). Muğan Xəzər dənizilə Araz və Kür çaylarının arasında və Dərbənd yolu üzərində yerləşən strateji əhəmiyyətə malik bir yerdi. Muğanın fəthi ilə Dərbənd yolu müsəlmanların üzünə açılmışdı(Təbəri əsərinin V cildində (s. 1982-1985) ərəblərin Azərbaycandakı fütuhat hərəkatını sıralayarkən Suraqə ibn Əmrin Şirvan və Dərbənd səfərini Bukeyr ibn Abdullahın Muğan səfərindən əvvəl qeyd edib, Suraqə ibn Əmrin ancaq Şirvan və Dərbəndi fəth etdikdən sonra Bukeyrə Muğana hərbi yürüş təşkil etməyi əmr etdiyini yazır. Halbuki, yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, Muğan Dərbənd və Şirvan yolu üzərində əhəmiyyətli bir əngəl idi və bu bölgəni keçib şimala doğru hərəkət etmək hərbi-taktiki cəhətdən qətiyyən məntiqə uyğun iş olmazdı.). Suraqə ibn Əmrin Şirvana yürüşü və Şəhribərazla bağlanan müqavilə Xəlifə Ömər ibn Xəttab (r.a) Azərbaycanın fəthinə böyük əhəmiyyət verirdi. Xüsusilə də bu ölkənin şimal-şərqində yerləşən Şirvan məmləkətini və Bab-ul-Əbvabın (Dərbəndin) İslam dövlətinə qazandırılması üçün çox çalışırdı. Muğanın fəth olunmasından qısa müddət sonra Bukeyr ibn Abdullaha şimal istiqamətində irəliləməsini əmr edən xəlifə digər tərəfdən də Kufədə Şirvana yürüş üçün təchizatlı bir ordu hazırlanması üçün göstəriş vermişdi. Xəlifə bu ordunun sağ və sol cinah komandanlığına Huzeyfə ibn Useyd əs-Səqafi və Bukeyr ibn Abdullahı, avanqard qüvvələrin başçılığına Əbdur-Rəhman ibn Rəbiə əl-Bahilini təyin etmişdi. Qənimətlər, ərzaq və maddi təchizat işləriylə Salman ibn Rəbiə əl-Bahili məşğul olacaqdı. Bu əzəmətli ordunun baş komandanlığına isə o dövrün məşhur sərkərdələrindən və bahadırlarından biri olan Suraqə ibn Amr təyin edilmişdi. Ordu xəlifənin əmri ilə döyüş nizamını pozmadan Kufədən yola çıxmışdı(Təbəri, Tarix-i Təbəri, c. S. 1981-1982; İbn Kəsir, əl-Bidayə, c. VII, s. 203, İbn əl-Əsir, əl-Kamil, c. III, s. 28; İbn Xaldun, Tarix-i İbn Xaldun, c. II, s. 120; Şihabəddin Əbi Abdullah Yaqut əl-Həməvi, Mucəm-ul-Büldan, Beyrut (tarixsiz), c. I, s. 361. Yaqut əl-Həməvi, Suraqə ibn Amr ilə birlikdə Əbu Musa əl-Əşərinin də bu yürüşdə iştirak etdiyini, bu səfərin h. 19/m.640-cı ildə baş verdiyini qeyd edir.). Daha sonra xəlifə əl-Cəzirə valisi Həbib ibn Məsləməyə də məktub yazaraq Suraqə ibn Amrın ordusunun ardınca Şirvana getməyi əmr eləmişdi(Təbəri, Tarix-i Təbəri, c. S. 1982; İbn əl-Əsir, əl-Kamil, c. III, s. 28.). Əbdur-Rəhman ibn Rəbiənin əmri altındakı avanqard qüvvələr Dərbənd ətrafına gəlib çatdığı vaxt, bu məmləkətin farsdilli hakimi Şəhribəraz ərəbləri xoş niyyətlə qarşılamışdı. O, Ərməniyyə(Orta əsr ərəb tarixçi və coğrafiyaşünasları bəzi hallarda Albaniyanı Ərməniyyə kimi qeyd edirlər.) (Albaniya) hökmdarı idi və qədim zamanlarda Şamı zəbt edib bəni-İsraili qılıncdan keçirən hökmdarın nəslindən idi(Təbəri, Tarix-i Təbəri, c. S. 1982.). Şəhribəraz Əbdur-Rəhman ibn Rəbiənin yanına öz adamlarını göndərərək onunla görüşmək istədiyini bildirdi. Əbdur-Rəhman onun bu istəyini rədd etmədi və Şəhribəraz İslam ordusunun düşərgəsinə gələrək idarə etdiyi insanların müxtəlif millətlərdən olduğunu, bu insanlardan özünün çox da məmnun olmadığını və müsəlmanlarla işbirliyi etmək istədiyini Əbdur-Rəhmana bildirmişdi. Bunun əvəzində Şəhribəraz idarəsi altındakı insanların cizyə vergisindən azad olunmasını istəmişdi. Bu mövzuda səlahiyyətli olmadığını bildirən Əbdur-Rəhman Şəhribərazı Suraqə ibn Amrın yanına göndərmişdi. Suraqə ibn Amr yalnız müsəlmanlarla birlikdə hərbi səfərlərdə iştirak edənləri cizyədən azad edə biləcəyini söylədi. Suraqə ibn Amr Mədinəyə məktub yazaraq xəlifəyə yaranmış vəziyyət və Şəhribərazın istəyi haqqında məlumat vermişdi. Ömər ibn Xəttab Suraqənin fikrini bəyənmiş və bu şərtlərlə əhd imzalanmasını tapşırmışdı(Təbəri, Tarixi-i Təbəri, c. V, s. 1983; Bələmi, Qozide-yi Bələmi, s. 111.). Bu şərtlərlə əhdin yalnız Şirvan və Arran əhalisi ilə bağlanması təsadüfi deyildi. Belə ki, Şəhribəraz və adamları bu yerləri, yəni Qafqaz dağlarındakı keçidləri və yolları yaxşı tanıyırdılar. Eyni zamanda xəzərilərin döyüş taktikasına və üsuluna bələd idilər. Şəhribərazla bağlanan əhdin mətni aşağıdakı kimidir. Bismillahir-Rəhmanir-Rəhim Bu, Əmirəlmöminin Ömər ibn Xəttabın valisi Suraqə ibn Əmr tərəfindən Şəhribəraza, albanlara və Albaniyada yaşayanlara verilən əmannamədir. Hər hansı bir hadisə baş verib-verməməsindən asılı olmayaraq, hər hərbi səfərdə iştirak etmək, valinin uyğun gördüyü hər yürüşdə iştirak etmək şərtilə onların canları və malları qorunacaq, dinləri və məzhəblərinə, dini ayinlərinin icrasına toxunulmayacaq və mane olunmayacaqdır. Zərər və ziyana uğramayacaqlar, heç bir şeyləri əksilməyəcəkdir. Bu əmannamə Albaniya əhalisinə, əl-Bab (Dərbənd) bölgəsindəki dağlarda, dağ kənarlarında, məskunlaşanlara, onlarla qonşu ərazilərdə yaşayanlara və şərtləri qəbul edən hər kəsə şamil edilir. Onların arasından bu şərtləri qəbul edənlər cizyədən azaddırlar. Səfərbərlikdə iştirak etmək cizyə yerinə keçərlidir. Səfərbərlikdə iştirak etmək istəməyənlər (cənubi) Azərbaycan əhalisinin ödədiyi miqdarda cizyə ödəməlidirlər. Eyni zamanda onlar qonaqlara bələdçilik etməli və hər biri bir müsəlmanı bir gecə və gündüz qonaq saxlamalıdırlar. Səfərbərlikdə olanlar bundan azaddırlar. Səfərbərlik bitib öz yurdlarına qayıdandan sonra yenə bu şərtlərə əməl etməlidirlər. Əhdi Mərazə ibn Muqərrin yazdı. Əbdur-Rəhman ibn Rəbiə əl-Bahili, Salman ibn Rəbiə əl-Bahili, Bukeyr ibn Abdullah əl-Leysi şahid oldular(Təbəri, Tarixi-i Təbəri, c. V, s. 1983. Təbəri bu əhdin tarixini qeyd etmir. Abbasqulu Ağa Bakıxanov Suraqə ibn Əmrin Şirvan səfərini h.23/m.644-cü ildə gerçəkləşdirdiyini yazır (bax. Gülistan-i İrəm, s. 51). Ehtimal ki, əhd də bu tarixdə bağlanmışdı.). Suraqə ibn Amr Şəhribərazla əhd bağlayandan sonra əmri altındakı ordunu bir neçə hissəyə böldü və ətraf məmləkətlərə yürüş etmələrini əmr etdi. Həbib ibn Məsləmə Tiflisə, Huzeyfə ibn Useyd isə Alaniyaya (Osetiya) yürüş etmişdi. Xəlifə Ömər Suraqənin bu işini bəyənməmiş və hərbi dəstələri dərhal geri, Şirvana çağırmasını əmr etmişdi(İbn əl-Əsir, əl-Kamil, c. III, s. 29; Təbəri, Tarix-i Təbəri, c. S. 1984.). Bu ordu üçün çox təhlükəli bir hərəkət idi. Kiçik dəstələrə bölünmüş ordu bir -birlərindən çox uzaq məsafələrə səfərə çıxmışdılar. Bundan başqa, onlara ərzaq və əlavə qüvvə göndərilməsi də çətinləşmişdi. Yeni fəth edilmiş İran və digər ölkələrin əhalisi müsəlmanların hər hərəkətini diqqətlə müşahidə edirdilər. Xəzərilərin qəfil hücumu əldə edilmiş bütün uğurları alt-üst edə bilərdi. Necə ki, bu kiçik hərbi dəstələr heç bir müvəffəqiyyət əldə edə bilmədən geri, Şirvana qayıtmışdılar. Bir müddət sonra Suraqə ibn Amr Şirvanda vəfat etmiş və onun yerinə Şimali Azərbaycan valiliyinə Əbdur-Rəhman ibn Rəbiə əl-Bahili təyin edilmişdi(İbn əl-Əsir, əl-Kamil, c. III, s. 29; Bələmi, öz əsərində (s. 111) Suraqənin Bukeyr ibn Abdullahla birlikdə Kufəyə qayıtdığını yazır.). Şəhribəraz kimdir? Suraqə ibn Əmrin Dərbəndi fəth edib-etməməsi məsələsinə gəldikdə, hər şeydən əvvəl klassik dövr İslam tarixçilərinin bu haqda nəql etdikləri məlumatları nəzərdən keçirək. Təbəri və İbn əl-Əsir Azərbaycanın fəthi haqqında «h.22-ci (m.643) İl hadisələri» başlığı altında məlumat verərək «əl-Babın (Dərbənd) fəthi də bu ildə olmuşdur» deyə qeyd edərək Dərbəndin Suraqə ibn Əmr tərəfindən fəth edildiyini yazırlar. Məsələni diqqətlə araşdırsaq bunun məntiqli bir iddia olmadığı qənaətinə gəlmək mümkündür. Hər şeydən əvvəl Şəhribərazla bağlanan əhd sayəsində Şirvan sülhən ərəblərin əlinə keçmişdi. Bu əhdin ehtivasına isə «əl-Bab (Dərbənd) bölgəsindəki dağlarda, dağ kənarlarında məskunlaşanlar» daxil edilmişdir və heç bir halda Dərbənd şəhəri, qalası və səddindən söhbət getmir. Bundan başqa Bəlazuri(Fütuh-ul-Büldan, c. I, s. 313.) və Moisey(həmin əsər, s. 103, 110.) ərəblərin gəlişi əsnasında Gürcüstan və Arranın şimalının xəzərilərin nəzarətində olduğunu qeyd edirlər. Üstəlik klassik dövr müsəlman tarixçiləri Suraqə ibn Əmrin ordusunun Dərbəndi mühasirəyə almasından, xəzərilərlə vuruşmasından bəhs etmirlər. Daha sonrakı illərdə Əbdur-Rəhman ibn Rəbiənin Bələncər qalasını mühasirəyə almasından, Salman ibn Rəbiənin Dərbənd qalasını xəzərilərdən alıb şəhəri fəth etməsindən bəhs edən mənbələri burada susmağa məcbur edən nədir? Əlbəttə ki, xəzərilərin Dərbənd kimi o dövrün ehtişamlı və möhkəm qalasını, qala mühasirəsi üçün lazımi texniki vasitələrə malik olmayan ərəblərə döyüşsüz təslim etdiklərini təsəvvür etmək mümkün deyil. Necə ki, daha sonrakı bölümlərdə görəcəyimiz kimi Dərbənddən daha zəif və kiçik qala olan Bələncəri mühasirəyə alan ərəblərə xəzərilər şiddətlə müqavimət göstərərək qalanı öz əllərində saxlaya bilmişdilər. Nəticə etibarilə belə bir qənaətə gəlmək olar ki, Suraqə ibn Əmrin ordusu Dərbəndi deyil, onun cənubundakı dağlıq bölgələri sülh yolu ilə fəth etmişdilər. Bir digər aydınlaşdırılmağa ehtiyacı olan məsələ də Şəhribərazın kimliyidir. Təbəri Şəhribəraz haqqında yazarkən onu o məmləkətin (Albaniya) farsdilli əhalisinin hakimi kimi tanıdaraq, nəsəb etibarilə Şamı istila edərək buradakı yəhudiləri qılıncdan keçirmiş şəxsin nəslindən olduğunu qeyd edir(TƏBƏRİ, Tarix-i Təbəri, c. V, s. 1982.). Digər müsəlman tarixçilər bu şəxs haqqında yazarkən onu müxtəlif adlarla tanıdırlar və Təbəri qədər ətraflı məlumat vermirlər. Bu şəxsi İbn Kəsir «Şəhribəraz», İbn əl-Əsir və İbn Xəldun «Şəhriyar», Bələmi isə «Şəhrənraz» adı ilə tanıdırlar. Şəhriyar kəlməsi lüğətdə «şah, hökmdar, məmləkət hakimi» mənalarını ifadə edir. Şəhribəraz isə iki ayrı sözün birləşməsindən meydana gəlmişdir. «Şəhr» bilindiyi kimi şəhər və ya ölkə, «bəraz» isə fars dilindəki «bərazəndən» məsdərindən törənib dilimizdə «yaraşmaq, layiq olmaq» mənalarını ifadə edir. Daha əvvəl qeyd etdiyimiz kimi Təbəri Şəhribərazı Şamı istila edib, yəhudiləri qətlə yetirən şəxsin nəslindən olduğunu bildirməkdədir. VII əsrdə qələmə alınmış «Albaniya tarixi» adlı salnamənin müəllifi Moisey Kalankaytuklu əsərinin 88-ci səhifəsində belə yazır: «Xorsan, Sasani şahı II Xosrov Pərvizin (591-629) baş komandanı idi. 614-cü ildə Qüdsü istila edib şəhəri yandırmışdı. Qüdsdəki müqəddəs xaçı Sasanilərin paytaxtına gətirmişdi. Qüdsün qızıl və gümüş əşyaları Xorsan tərəfindən talan edilmişdi. II Xosrov bu dəyərli sərkərdəsinə müxtəlif ləqəblər vermişdi. Bu ləqəblərdən birisi də Şəhrivəraz idi». Sasanilərin Suriyanı işğal etdikləri məlum hadisədir. Böyük ehtimalla Təbəri də Moiseyin haqqında danışdığı şəxsi nəzərdə tutmuşdur. Diqqət yetirilməli bir başqa xüsus da Təbərinin nəql etdiyi əhd mətnində Şəhribəraz «Ərməniyyədə yaşayanların və bütün ermənilərin» (yəni Albaniyada yaşayan hər bir millətin və albanların) hakimi və hökmdarı kimi müsəlmanlar tərəfindən tanınmaqda və qəbul edilməkdədir. İslam fütuhatı başlamazdan əvvəl Azərbaycanın siyasi vəziyyətini tədqiq edərkən Sasani sülaləsindən olan Mehranın Albaniyaya gələrək siyasi təşəbbüsü ələ almasından, beləcə Mehranilər sülaləsinin hakimiyyətə başlamasından, bu sülalədən olan Varaz Qriqor adlı knyazın Bizans imperatorunun hüzurunda xristianlığı qəbul edərək Albaniyanı öz hakimiyyəti altında birləşdirməsindən bəhs etmişdik. Moisey əsərində Mehranilərlə yuxarıda adı çəkilən Xorsan-Şəhrivəraz arasında hər hansı əlaqənin olub olmadığını yazmır. O, sadəcə ərəblərin Albaniyaya gəlişindən, Varaz Qriqorun öz oğlu Cavanşirə onlarla vuruşmağı qadağan etməsindən və özünün ərəblərə könüllü olaraq təslim olmasını qeyd etməklə kifayətlənir(Moisey, həmin əsər, s. 122.). Təəssübkeş xristian olan Moiseyin Varaz Qriqorun ərəblərlə əhd bağlamasını öz əsərində qeyd etməməsini başa düşmək çətin deyil. Ehtimal ki, Moiseyin Varaz Qriqor adlandırdığı şəxslə Təbərinin Şəhribəraz adlandırdığı şəxs eyni adamdır. Xristianlığı qəbul edən ilk Mehrani knyazı olaraq Qriqor adını almasına rəğmən farsca olan Varaz adını da qoruyub saxlamışdı. Bundan başqa, eyni ölkənin, eyni vaxtda iki hökmdarının olmasına çox az ehtimal vardır. H.22/m.643-cü ilin sonunda Kufə valisi Muğirə ibn Şubə, Əşas ibn Qeys əl-Kindini xəlifə Ömərin əmri ilə Azərbaycan valiliyinə təyin etmişdi. Bu vaxt Huzeyfə ibn-ul-Yəmanla bağladıqları əhdin şərtlərinə əməl etməyən Şərqi Azərbaycan əhalisi üsyan etmişdi. Əşas ibn Qeys bu bölgəni yenidən istila edərək sabitliyi təmin etdi və yerli əhalinin öz istəyi ilə onlarla Huzeyfə ibn-ul-Yəmanla bağladıqları əhdin şərtlərinə uyğun olaraq yenidən əhd bağladı. Daha sonra Əşas Azərbaycan əhalisinə İslam dinini öyrətmək üçün fəth etdiyi yerlərə dövlət xəzinəsindən maaş alan müəllimlər təyin etmişdi(Bəlazuri, Fütuh-ul-Büldan, c. II, s. 140-141. Əhməd Bəlazuri Əşas ibn Qeysin bağladığı əhdin özünün yaşadığı dövrə qədər hökmünü qoruduğunu qeyd edir. Bəlazuri miladi 892-ci ildə vəfat etmişdir.).

ORHUN YAZITLARI

Orhun Yazıtları, Göktürk İmparatorluğu’nun ünlü hükümdarı Bilge Kağan devrinden kalma altı adet yazılı dikilitaştır. Moğolistan’ın kuzeyinde, Baykal gölününü güneyinde, Orhun ırmağı vadisindeki Koşo Saydam gölü yakınlarındadır. Bu yazıtlardan Köl Tigin ve Bilge Kağan yazıtları, Koçho Tsaydam bölgesindeki Orhun Irmağı civarında; Bilge Tonyukuk yazıtları ise, Köl Tigin ve Bilge Kağan yazıtlarından yaklaşık 360 km uzakta, Tola Irmağı’nın yukarı yatağındaki Bayn Tsokto (Bayn Çokto) bölgesindedir. 

Bilge Tonyukuk yazıtlarının, (Orhun Irmağı civarında olmamasına rağmen), Orhun yazıtlarıyla birlikte düşünülmesi, anılması Köl Tigin ve Bilge Kağan yazıtları ile aynı döneme ait olması ve aynı konuları içermesindendir. Yazıtlar Türk dili, tarihi, edebiyatı, sanatı, töresi hakkında önemli bilgiler vermektedirler. Türk ve Türkçe adı, ilk kez Doğu Göktürkler dönemine ait bu yazıtlarda geçmektedir. 

Yazıtların üçü çok önemlidir. İki taştan oluşan Tonyukuk 716, Köl Tigin (Kültigin) 732, Bilge Kağan 735 yılında dikilmiştir. Köl Tigin yazıtı, Bilge Kağan’ın ağzından yazılmıştır. Kültigin, Bilge Kağan’ın kardeşi, buyrukçu ihtiyar Tonyukuk ise veziridir. Anıtların olduğu yerde yalnızca dikilitaşlar değil, yüzlerce heykel, balbal, şehir harabeleri, taş yollar, su kanalları, koç ve kaplumbağa heykelleri, sunak taşları bulunmuştur. 

Orhun Abideleri’ni ilk kez 1889 yılında Rus tarihçi Yardintsev bulmuştur. 1890′da bir Fin heyeti, 1891′de de bir Rus heyeti burada incelemelerde bulunmuştur. Bu heyetler yazıları çözememişlerdir. Fakat 1893 yılında Danimarkalı bilgin Vilhelm Thomsen, 38 harfli alfabeyi çözerek yazıtları okumayı başarmıştır. Alfabenin dördü sesli, dördü sessiz harften oluşur. Yazıda harfler birbirine birleştirilmez, kelimeler de birbirlerinden iki nokta üstüste konularak ayrılır. Sağdan sola ve yukarıdan aşağıya yazılır. Orhun abidelerinde yazılar yukarıdan aşağıya yazılmış ve sağdan sola doğru istiflenmiştir.

Kültigin Anıtı:

3,35 metre yükseklikte, kireçtaşından yapılmış ve dört cephelidir. Doğu-batı cephelerinin genişliği aşağıda 132, yukarıda 122 santimetredir. Kuzey-güney cepheleri de aşağıda 46, yukarıda 44 santimetredir. Üst kısım kemer şeklinde ve yukarıda beş kenarlı olarak bitmektedir. Anıttaki satırların uzunluğu 235 santimetredir. Yazıtın doğu yüzünde 40; güney ve kuzey yüzlerinde 13′er satır Göktürk harfli Türkçe metin vardır. Batı yüzünde ise, devrin Tang İmparatoru’nun Köl Tigin’in ölümü dolayısıyla gönderdiği Çince mesajına yer verilmiştir. Batı yüzde Çince yazılar dışında yazıta sonradan eklenmiş Göktürk harfli iki satır bulunmaktadır. Yazıtın kuzeydoğu, güneydoğu, güneybatı yüzlerinde de (pahlarda) Göktürk harfli Türkçe metinler mevcuttur. Kültigin yazıtında Göktürk tarihine ait olaylar, Bilge Kağan’ın ağzından nakledilerek birlik, bütünlük mesajı verilir. Yazıtın doğu, kuzey ve güney yüzlerinin yazıcısı, Yollug Tigin, batı yüzünün yazıcısı ise, Tang İmparatoru Hiuan Tsong’ın yeğeni Çang Sengün’dür. Köl Tigin yazıtının doğu yüzünde, bütün Türk boylarının ortak damgası olduğu sanılan dağ keçisi damgasına; doğuya ve batıya bakan “tepelik” kısımlarında ise, kurttan süt emen çocuk tasvirlerine yer verilmiştir. Yazıt, geçen yaklaşık 1300 yıllık süreç içinde önemli ölçüde tahrip olmuştur. Zira yazıtın doğu ile kuzey yüzlerini birleştiren kısım yıldırım düşmesi sonucunda parçalanmıştır. Orijinalinde kaplumbağa kaide üzerinde bulunan yazıt, bu kaidenin de parçalanması üzerine 1911 yılında, sunak taşından kesilen granit bir blok üzerine oturtulmuştur. 

Tam Metin

Güney Yüzü:

Tanrı gibi gökte olmuş Türk Bilge Kağanı, bu zamanda oturdum. Sözümü tamamiyle işit. Bilhassa küçük kardeş yeğenim, oğlum, bütün soyum, milletim, güneydeki Şadpıt beyleri, kuzeydeki Tarkat, Buyruk beyleri, Otuz Tatar ……….. Dokuz Oğuz beyleri, milleti! Bu sözümü iyice işit, adamakıllı dinle: Doğuda gün doğusuna, güneyde gün ortasına, batıda gün batısına, kuzeyde gece ortasına kadar, onun içindeki millet hep bana tâbidir. Bunca milleti hep düzene soktum. O şimdi kötü değildir. Türk kağanı Ötüken ormanında otursa ilde sıkıntı yoktur. Doğuda Şantung ovasına kadar ordu sevk ettim, denize ulaşmama az kaldı. Güneyde Dokuz Ersin’e kadar ordu sevk ettim, Tibet’e ulaşmama az kaldı. Batıda İnci nehrini geçerek Demir Kapı’ya kadar ordu sevk ettim. Kuzeyde Yir Bayırku yerine kadar ordu sevk ettim. Bunca yere kadar yürüttüm. Ötüken ormanından daha iyisi hiç yokmuş. İl tutacak yer Ötüken ormanı imiş. Bu yerde oturup Çin milleti ile anlaştım. Altını, gümüşü, ipeği ipekliyi sıkıntısız öylece veriyor. Çin milletinin sözü tatlı, ipek kumaşı yumuşak imiş. Tatlı sözle, yumuşak ipek kumaşla aldatıp uzak milleti öylece yaklaştırırmış. Yaklaştırıp, konduktan sonra, kötü şeyleri o zaman düşünürmüş. İyi bilgili insanı, iyi cesur insanı yürütmezmiş. Bir insan yanılsa, kabilesi, milleti, akrabasına kadar barındırmazmış. Tatlı sözüne, yumuşak ipek kumaşına aldanıp çok çok, Türk milleti, öldün; Türk milleti, öleceksin! Güneyde Çogay ormanına, Tögültün ovasına konayım dersen, Türk milleti, öleceksin! Orda kötü kişi şöyle öğretiyormuş: Uzak ise kötü mal verir, yakın ise iyi mal verir diyip öyle öğretiyormuş. Bilgi bilmez kişi o sözü alıp, yakına gidip, çok insan, öldün! O yere doğru gidersen, Türk milleti öleceksin! Ötüken yerinde oturup kervan, kafile gönderirsen hiç bir sıkıntın yoktur. Ötüken ormanında oturursan ebediyen il tutarak oturacaksın. Türk milleti, tokluğun kıymetini bilmezsin. Açlık, tokluk düşünmezsin. Bir doysan açlığı düşünmezsin. Öyle olduğun için, beslemiş olan kağanının sözünü almadan her yere gittin. Hep orda mahvoldun, yok edildin. Orda, geri kalanınla her yere hep zayıflayarak, ölerek yürüyordun. Tanrı buyurduğu için, kendim devletli olduğum için, kağan oturdum. Kağan oturup aç, fakir milleti hep toplattım. Fakir milleti zengin kıldım. Az milleti çok kıldım. Yoksa, bu sözümde yalan var mı? Türk beyleri, milleti, bunu işitin! Türk milletini toplayıp il tutacağını burda vurdum. Yanılıp öleceğini yine burda vurdum. Her ne sözüm varsa ebedî taşa vurdum. Ona bakarak bilin. Şimdiki Türk milleti, beyleri, bu zamanda itaat eden beyler olarak mı yanılacaksınız? Ben ebedî taş yontturdum …. Çin kağanından resimci getirdim, resimlettim. Benim sözümü kırmadı. Çin kağanının maiyetindeki resimciyi gönderdi. Ona bambaşka türbe yaptırdım. İçine dışına bambaşka resim vurdurdum. Taş yontturdum. Gönüldeki sözümü vurdurdum … On Ok oğluna, yabancına kadar bunu görüp bilin. Ebedî taş yontturdum … İl ise, şöyle daha erişilir yerde ise, işte öyle erişilir yerde ebedî taş yontturdum, yazdırdım. Onu görüp öyle bilin. Şu taş …. dım. Bu yazıyı yazan yeğeni Yollug Tigin.
Doğu Yüzü:

Üstte mavi gök, altta yağız yer kılındıkta, ikisi arasında insan oğlu kılınmış. İnsan oğlunun üzerine ecdadım Bumin Kağan, İstemi Kağan oturmuş. Oturarak Türk milletinin ilini töresini tutuvermiş, düzenleyi vermiş. Dört taraf hep düşman imiş. Ordu sevk ederek dört taraftaki milleti hep almış, hep tâbi kılmış. Başlıya baş eğdirmiş, dizliye diz çöktürmüş. Doğuda Kadırkan ormanına kadar, batıda Demir Kapı’ya kadar kondurmuş. İkisi arasında pek teşkilâtsız Göktürk öylece oturuyormuş. Bilgili kağan imiş, cesur kağan imiş. Buyruku yine bilgili imiş tabiî, cesur imiş tabiî. Beyleri de milleti de doğru imiş. Onun için ili öylece tutmuş tabiî. İli tutup töreyi düzenlemiş. Kendisi öylece vefat etmiş. Yasçı, ağlayıcı, doğuda gün doğusundan Bökli Çöllü halk, Çin, Tibet, Avar, Bizans, Kırgız, Üç Kurıkan, Otuz Tatar, Kıtay, Tatabı, bunca millet gelip ağlamış, yas tutmuş. Öyle ünlü kağan imiş. Ondan sonra küçük kardeşi kağan olmuş tabiî, oğulları kağan olmuş tabiî. Ondan sonra küçük kardeşi büyük kardeşi gibi kılınmamış olacak, şğlu babası gibi kılınmamış olacak. Bilgisiz kağan oturmuştur, kötü kağan oturmuştur. Buyruku da bilgisizmiş tabiî, kötü imiş tabiî. Beyleri, milleti ahenksiz olduğu için, Çin milleti hilekâr ve sahtekâr olduğu için, aldatıcı olduğu için, küçük kardeş ve büyük kardeşi birbirine düşürdüğü için, bey ve milleti karşılıklı çekiştirdiği için, Türk milleti il yaptığı ilini elden çıkarmış, kağan yaptığı kağanını kaybedi vermiş. Çin milletine beylik erkek evladı kul oldu, hanımlık kız evlâdı cariye oldu. Türk beyler Türk adını bıraktı. Çinli beyler Çin adını tutup, Çin kağanına itaat etmiş. Elli yıl işi gücü vermiş. Doğuda gün doğusunda Bökli kağana kadar ordu sevk edi vermiş. Batıda Demir Kapıya kadar ordu sevk edi vermiş. Çin kağanına ilini, töresini alı vermiş. Türk halk kitlesi şöyle demiş: İlli millet idim, ilim şimdi hani, kime ili kazanıyorum der imiş. Kağanlı millet idim, kağanım hani, ne kağana işi gücü veriyorum der imiş. Öyle diyip Çin kağanına düşman olmuş. Düşman olup, kendisini tanzim ve tertip edemediğinden yine teslim olmuş. Bunca işi gücü verdiğini düşünmeden, Türk milletini öldüreyim, kökünü kurutayım der imiş. Yok olmaya gidiyormuş. Yukarıda Türk tanrısı, Tük mukaddes yeri, suyu öyle tanzim etmiş. Türk milleti yok olmasın diye, millet olsun diye babam İltiriş Kağanı, annem İlbilge Hatunu göğün tepesinde tutup yukarı kaldırmış olacak. Babam kağan on yedi erle dışarı çıkmış. Dışarı yürüyor diye ses işitip şehirdeki dağa çıkmış, dağdaki inmiş, toplanıp yetmiş er olmuş. Tanrı kuvvet verdiği için babam kağanın askeri kurt gibi imiş, düşmanı koyun gibi imiş. Doğuya, batıya asker sevk edip toplamış, yığmış. Hepsi yedi yüz er olmuş. Yedi yüz er olup ilsizleşmiş, kağansızlaşmış milleti, cariye olmuş, kul olmuş milleti, Türk töresini bırakmış milleti, ecdadımın töresince yaratmış, yetiştirmiş. Tölis, Tarduş milletini orda tanzim etmiş. Yabguyu, şadı orda vermiş. Güneyde Çin milleti düşman imiş. Kuzeyde Baz Kağan, Dokuz Oğuz kavmi düşman imiş. Kırgız, Kurıkan, Otuz Tatar, Kıtay, Tatabı hep düşman imiş. Babam kağan bunca … Kırk yedi defa ordu sevk etmiş, yirmi savaş yapmış. Tanrı lûtfettiği için illiyi ilsizletmiş, kağanlıyı kağansızlatmış, düşmanı tâbi kılmış, dizliye diz çöktürmüş, başlıya baş eğdirmiş. Babam kağan öylece ili, töreyi kazanıp, uçup gitmiş. Babam kağan için ilkin Baz Kağanı balbal olarak dikmiş. O töre üzerine kağan oturdu. Amcam kağan oturarak Türk milletini tekrar tanzim etti, besledi. Fakiri zengin kıldı, azı çok kıldı. Amcam kağan oturduğunda kendim Tarduş milleti üzerinde şad idim. Amcam kağan ile doğuda Yeşil Nehir, Şantung ovasına kadar ordu sevk ettik. Batıda Demir Kapıya kadar ordu sevk ettik. Kögmeni aşarak Kırgız ülkesine kadar ordu sevk ettik. Yekûn olarak yirmi beş defa ordu sevk ettik, on üç defa savaştık. İlliyi ilsizleştirdik, kağanlıyı kağansızlaştırdık. Dizliye diz çöktürdük, başlıya baş eğdirdik. Türgiş Kağanı Türkümüz, milletimiz idi. Bilmediği için, bize karşı yanlış hareket ettiği için kağanı öldü. Buyruku, beyleri de öldü. On Ok kavmi eziyet gördü. Ecdadımızın tutmuş olduğu yer, su sahipsiz olmasın diye Az milletini tanzim ve tertip edip … Bars bey idi. Kağan adını burda biz verdik. Küçük kız kardeşim prensesi verdik. Kendisi yanıldı, kağanı öldü, milleti cariye, kul oldu. Kögmenin yeri, suyu sahipsiz kalmasın diye Az, Kırgız kavmini düzene sokup geldik. Savaştık … ilini geri verdik. Doğuda Kadırkan ormanını aşarak milleti öyle kondurduk, öyle düzene soktuk. Batıda Kengü Tarmana kadar Türk milletini öyle kondurduk, öyle düzene soktuk. O zamanda kul kullu olmuştu. Cariye cariyeli olmuştu. Küçük kardeş büyük kardeşini bilmezdi, oğlu babasını bilmezdi. Öyle kazanılmış, düzene sokulmuş ilimiz, töremiz vardı. Türk, Oğuz beyleri, milleti, işitin: Üstte gök basmasa, altta yer delinmese, Türk milleti, ilini töreni kim boza bilecekti? Türk milleti, vazgeç, pişman ol! Disiplinsizliğinden dolayı, beslemiş olan bilgili kağanınla, hür ve müstakil iyi iline karşı kendin hata ettin, kötü hâle soktun. Silahlı nereden gelip dağıtarak gönderdi? Mızraklı nereden gelerek sürüp gönderdi.Mukaddes Ötüken ormanının milleti, gittin. Doğuya giden, gittin. Batıya giden, gittin. Gittiğin yerde hayrın şu olmalı: Kanın su gibi koştu, kemiğin dağ gibi yattı. Beylik erkek evlâdın kul oldu, hanımlık kız evlâdın cariye oldu. Bilmediğin için, kötülüğün yüzünden amcam, kağan uçup gitti. Önce Kırgız kağanını balbal olarak diktim. Türk milletinin adı sanı yok olmasın diye, babam kağanı, annem hatunu yükseltmiş olan Tanrı, il veren Tanrı, Türk milletinin adı sanı yok olmasın diye, kendimi o Tanrı kağan oturttu tabiî. Varlıklı, zengin millet üzerine oturmadım. İşte aşsız, dışta elbisesiz; düşkün, perişan milletin üzerine oturdum. Küçük kardeşim Kül Tigin ile konuştuk. Babamızın, amcamızın kazanmış olduğu milletin adı sanı yok olmasın diye, Türk milleti için gece uyumadım, gündüz oturmadım. Küçük kardeşim Kül Tigin ile, iki şad ile öle yite kazandım. Öyle kazanıp bütün milleti ateş, su kılmadım. Ben kendim kağan oturduğumda, her yere gitmiş olan millet öle yite, yaya olarak çıplak olarak dönüp geldi. Milleti besleyeyim diye, kuzeyde Oğuz kavmine doğru, doğuda Kıtay, Tatabı kavmine doğru, güneyde Çine doğru on iki defa büyük ordu sevk ettim, … savaştım. Ondan sonra, Tanrı bağışlasın, devletim var olduğu için, kısmetim var olduğu için, ölecek milleti diriltip besledim. Çıplak milleti elbiseli, fakir milleti zengin kıldım. Az milleti çok kıldım. Değerli illiden, değerli kağanlıdan daha iyi kıldım. Dört taraftaki milleti hep tâbî kıldım, düşmansız kıldım. Hep bana itaat etti. İşi gücü veriyor. Bunca töreyi kazanıp küçük kardeşim Kül Tigin kendisi öylece vefat etti. Babam kağan uçtuğunda küçük kardeşim Kül Tigin yedi yaşında kaldı … Umay gibi annem hatunun devletine küçük kardeşim Kül Tigin er adını aldı. On altı yaşında, amcam kağanın ilini, töresini şöyle kazandı: Altı Çub Soğdaka doğru ordu sevk ettik, bozduk. Çinli Ong vali, elli bin asker geldi, savaştık. Kül Tigin yaya olarak atılıp hücum etti. Ong valinin kayın biraderini, silâhlı, elle tuttu, silâhlı olarak kağana takdim etti. O orduyu orda yok ettik. Yirmi bir yaşında iken, Çaça generale karşı savaştık. En önce Tadıgın, Çorun boz atına binip hücum etti. O at orda öldü. İkinci olarak Işbara Yamtar’ın boz atına binip hücum etti. O at orda öldü. Üçüncü olarak Yigen Silig beyin giyimli doru atına binip hücum etti. O at orda öldü. Zırhından kaftanından yüzden fazla ok ile vurdular, yüzüne başına bir tane değdirmedi. … Hücum ettiğini, Türk beyleri, hep bilirsiniz. O orduyu orda yok ettik. Ondan sonra Yir Bayırkunun Uluğ Irkini düşman oldu. Onu dağıtıp Türgi Yargun Gölünde bozduk. Uluğ İrkin azıcık erle kaçıp gitti. Kül Tigin yirmi altı yaşında iken Kırgıza doğru ordu sevk ettik. Mızrak batımı karı söküp, Kögmen ormanını aşarak yürüyüp Kırgız kavmini uykuda bastık. Kağanı ile Songa ormanında savaştık. Kül Tigin, Bayırku’nun ak aygırına binip atılarak hücum etti. Bir eri ok ile vurdu, iki eri kovalayıp takip ederek mızrakladı. O hücum ettiğinde, Bayırku’nun ak aygırını, uyluğunu kırarak, vurdular. Kırgız kağanını öldürdük, ilini aldık.O yılda Türgiş’e doğru Altın ormanını aşarak, İrtiş nehrini geçerek yürüdük. Türgiş kavmini uykuda bastık. Türgiş kağanının ordusu Bolçu’da ateş gibi, fırtına gibi geldi. Savaştık. Kül Tigin alnı beyaz boz ata binip hücum etti. Alnı beyaz boz …… tutturdu. İkisini kendisi yakalattı. Ondan sonra tekrar girip Türgiş kağanının buyruku Az valisini elle tuttu. Kağanını orda öldürdük, ilini aldık. Türgiş avam halkı hep tâbi oldu. O kavmi Tabarda kondurduk … Soğd milletini düzene sokayım diye İnci nehrini geçerek Demir Kapıya kadar ordu sevk ettik. Ondan sonra Türgiş avam halkı düşman olmuş. Kengeris’e doğru gitti. Bizim askerin atı zayıf, azığı yok idi. Kötü kimse er … kahraman er bize hücum etmişti. Öyle bir zamanda pişman olup Kül Tigini az erle eriştirip gönderdik. Büyük savaş savaşmış. Türgiş avam halkını orda öldürmüş, yenmiş. Tekrar yürüyüp…
Kuzey Yüzü:

… ile, Koşu vali ile savaşmış. Askerini hep öldürmüş. Evini, malını eksiksiz hep getirdi. Kül Tigin yirmi yedi yaşına gelince Karluk kavmi hür ve müstakil iken düşman oldu. Tamag Iduk Başta savaştık. Kül Tigin o savaşta otuz yaşında idi. Alp Şalçı ata binip atılarak hücum etti. İki eri takip edip kovalayarak mızrakladı. Karluk’u öldürdük, yendik. Az milleti düşman oldu. Kara Göl’de savaştık. Kül Tigin otuz bir yaşında idi. Alp Şalçı akına binip atılarak hücum etti. Az ilteberini tuttu. Az milleti orda yok oldu. Amcam kağanın ili sarsdığında; millet, hükümdar ikiye ayrıldığında; İzgil milleti ile savaştık. Kül Tigin Alp Şalçı akına binip atılarak hücum etti. O at orda düştü. İzgil milleti öldü. Dokuz Oğuz milleti kendi milletim idi. Gök, yer bulandığı için düşman oldu. Bir yılda beş defa savaştık. En önce Togu Balıkta savaştık. Kül Tigin Azman akına binip atılarak hücum etti. Altı eri mızrakladı. Askerin hücumunda yedinci eri kılıçladı. İkinci olarak Kuşalgukta Ediz ile savaştık. Kül Tigin Az yağızına binip, atılarak hücum edip bir eri mızrakladı. Dokuz eri çevirerek vurdu. Ediz kavmi orda öldü. Üçüncü olarak Bolçuda Oğuz ile savaştık. Kül Tigin Azman akına binip hücum etti, mızrakladı. Askerini mızrakladık, ilini aldık. Dördüncü olarak Çuş başında savaştık. Türk milleti ayak titretti. Perişan olacaktı. İlerleyip gelmiş ordusunu Kül Tigin püskürtüp, Tongradan bir boyu, yiğit on eri Tonga Tigin mateminde çevirip öldürdük. Beşinci olarak Ezginti Kadız’da Oğuz ile savaştık. Kül Tigin Az yağızına binip hücum etti. İki eri mızrakladı, çamura soktu. O ordu orda öldü. Amga kalesinde kışlayıp ilk baharında Oğuza doğru ordu çıkardık. Kül Tigini evin başında bırakarak, müdafaa tedbiri aldık. Oğuz düşman, merkezi bastı. Kül Tigin öksüz akına binip dokuz eri mızrakladı, merkezi vermedi. Annem hatun ve analarım, ablalarım, gelinlerim, prenseslerim, bunca yaşayanlar cariye olacaktı, ölenler yurtta yolda yatıp kalacaktınız. Kül Tigin olmasa hep ölecektiniz. Küçük kardeşim Kül Tigin vefat etti. Kendim düşünceye daldım. Görür gözüm görmez gibi, bilir aklım bilmez gibi oldu. Kendim düşünceye daldım. Zamanı Tanrı yaşar. İnsan oğlu hep ölmek için türemiş. Öyle düşünceye daldım. Gözden yaş gelse mani olarak, gönülden ağlamak gelse geri çevirerek düşünceye daldım. Müthiş düşünceye daldım. İki şadın ve küçük kardeş yeğenimin, oğlumun, beylerimin, milletimin gözü kaşı kötü olacak diyip düşünceye daldım. Yasçı, ağlayıcı olarak Kıtay, Tatabı milletinden başta Udar general geldi. Çin kağanından İsiyi Likeng geldi. On binlik hazine, altın, gümüş fazla fazla getirdi. Tibet kağanından vezir geldi. Batıda gün batısındaki Soğd, İranlı, Buhara ülkesi halkından Enik general, Oğul Tarkan geldi. On Ok oğlum Türgiş kağanından Makaraç mühürdar, Oğuz Bilge mühürdar geldi. Kırgız kağanından Tarduş İnançu Çor geldi. Türbe yapıcı, resim yapan, kitâbe taşı yapıcısı olarak Çin kağanının yeğeni Çang general geldi.
Kuzeydoğu Yüzü:

Kül Tigin koyun yılında on yedinci günde uçtu. Dokuzuncu ay, yirmi yedinci günde yas töreni tertip ettik. Türbesini, resimini, kitâbe taşını maymun yılında yedinci ay, yirmi yedinci günde hep bitirdik. Kül Tigin kendisi kırk yedi yaşında bulut çöktürdü … Bunca resimciyi Tuygut vali getirdi.
Güneydoğu Yüzü:

Bunca yazıyı yazan Kül Tiginin yeğeni Yollug Tigin, yazdım. Yirmi gün oturup bu taşa, bu duvara hep Yollug Tigin, yazdım. Değerli oğlunuzdan, evlâdınızdan çok daha iyi beslerdiniz. Uçup gittiniz. Gökte hayattaki gibi …
Güneybatı Yüzü:

Kül Tiginin altınını, gümüşünü, hazinesini, servetini, dört binlik at sürüsünü idare eden Tuygut bu … Beyim prens yukarı gök … taş yazdım. Yollug Tigin.
Batı Yüzü:

Batıdan Soğd baş kaldırdı. Küçük kardeşim Kül Tigin … için, öle yite işi gücü verdiği için, Türk Bilge Kağanı, nezaret etmek üzere, küçük kardeşim Kül Tigini gözeterek oturdum. İnançu Apa Yargan Tarkan adını verdim. Onu övdürdüm.

Türkman

Türkman sözü haqqında tarixin çox yerində müxtəlif yozumlarda gözə çarpmışdır.İlk dəfə Türkman sözünün V.V. Bartold F.Xirtin verdiyi mə"lumatlara istinad edər

ək Türkman ifadəsinin hələ VIII əsr Çin ensiklopediyası "Tundyan"da "Teqoman" formasmda işləndiyni göstərmişdir ayrıca Xəzər Xaqan Yusifin mektubunda da deyir ki "Torqomanın(Türkman) 10 oğlu var Uyğur,Dursu,Avar,Oğuz, Basili,Torniak,Xəzər,Saqar,Bulqar,Sabirdir.Torqomah formasında işledilmişdir.

Tavarixi-Ali-Səlcuqi də rast gəlirik : "Oğuz kimi bütün bu qövmlərə Türkman deyərlər ve Qıçaq ve Qılıç ve Qanlı ve Qarluq dahı qabìleler ki Türkmanlara mensubdurlar"

İbn Xaldunda yahudi dininə mənsub olan öz əsərində "Xəzərləri Türkməndir" demişdi.Göründüyü kimi Türkmanlıq dinlə bağlı yox Türk soyundan gelenlerle əlaqəli idi və Xəzər Xaqanı da ,Yazıcıoğlu Əli də biləşdirici biçimdə Türkün ilkin adı kimi göstərir.

Mahmud Qaşqarlıda bir çox yerdə "Türkmanan-ül-Quziyye","Türkmanani-Quziyye" Oğuzla Türkmanı bir yerde adlarını çəkmiş və kökümüzü iki yerdə islamdan öncəyə aid etmişdir..

Türkmanlar-Türkmənlər

Birinci yerdə e.ə IV əsirə aid etmiş Makedoniyli İsgender zamanında Xalacları Türkman adlandırmış..sözün anlamın "Tükmanənd-Türkəbenzər" deye açmışdır.

Digər yerdə isə demişdir ki "İslamdan öncə Çiğil,Yağma,Qarluq boylarına Türkman deyərdilər" deməsi İslam gəlmədən öncədə Türkman adının olmasını vurğulamışdır.

Tavarıxı -Ali-Səlcuqidə Oğuzların Türkmanlığı haqqında deyilir:

“Oġuz’uŋ oġlanlaruŋdan yigirmi dört boy peydā oldı ve şöyle mufassal yazıldı. Her biri bir ad ve lakaba maxsūs oldılar ve tamām Türkmanlar ki ‘Acem’de, ‘Arab’da, Rūm’da, Şām’da var dururlar, anlaruŋ nəslindən dururlar ve bu yigirmi dört boyuŋ oğlanlarındandur. Filcümle ol vaktin ki Oġuz kavmleri kəndü vilāyətlərindən Maveraünnəhr ve İrān iklimlərinə gəldilər ve təvālüd ve təvāsülleri bu iklimlərdə

oldı, bu yirlerüŋ suyı ve havāsı muktezāsınca tədric-ile şəkilleri Tacik şəklinə döndi və çün mutlaq Tacik(Fars) degüllerdi, Tacik(fars) kavmleri anlara Türkman didiler.”

Əbdülqazı Bahadurun "Şeceyeyi-Terakimə(Türkman Tarixi)" əsərində də deyilir:

"Maveraünnəhr'ə gedən Türkmanlara Tacik'ler(farslar) önce Türk deyərlerdi. Beş, altı nesil keçdi sonra yere suya çekti, sonra çenələri kısık ve gözleri büyük ve yüzleri küçük ve burunları büyük olmağa başladı. Türkman yurduna gelip oturan qövmlərdən əsir ve tacir Maveraünnəhre gəlməyə başladı. Onları görən Tacik'lər o Türklərə "Türk manənd" dəyip ad qoydular. Onun manası "Türk'e bənzər" demektir. Kara halk (avam tabakası) Türk manend diye söyləyəmədi ve Türkman dediler. "

“Oğuz eli öz yurdundan çıxıb Mavəraünnəhr Şəhərlərinə və İrana gələrək burada doğulub-böyüyəndə su və iqlim səbəbilə çöhrələri yavaş-yavaş taciklərinkinə(farslarənkinə) bənzədi. Onlar xalis tacik(fars) olmadıqları üçün taciklər(yəni farslar) onlara «Türkman», yəni «türk insani vəya türkə bənzəyən» dedilər. Ona görə də bu ad bütün oğuz boylarına verilmiş, onlar bu adla tanınmışlar» (Bax :Cami, ət-təvarix, Berezin nəşri, Peterburq, 1861, s. 26)

göründüyü kimi bir çox tarixi mənbələrdə "Türkman müsəlman-Oğuz" kimi işlənməyib..Burda iki şeyə diqqət verilməlidir birincisi Türkmanlar hələ əsər yazılan zaman qıyıq-gözlü deyillər və əsər yazanlarda bunun izahin bir çox yerdə veriblər digər məsələ isə biz hələ də yaylaq-qışlar həyatı yaşayan Türk kəsiminə Tərəkəmə/Türkman deyirik yeni "həyatını Türk kimi yaşayan""eski Türklərə bənzəyən" menasənda bu ifadə yalnız Türk kimi yaşayanlara aiddir..Adətən Qəsəbə-Şəhər Türklərinə Tərəkəmə deyilməzdir..Tərəkəmə-Türkmanlar ifadəsini Azərbaycanda əsla "müsəlman-Türk-İmanlı-türk "mənasında işlədilməz."Tərəkəmə" ərəbcədir "Türkmanlar" deməkdir.Bunun ən gözəl nümunəsi Əbdülqazi Bahadur verib:"Türkmanların bəyləri yanıma gələrək Türkmanlar haqqında əsər yazmağı xahiş elədilər məndə Şəcəreyi-Terakima adlı əsəri yazdım"..Terakima kimi oxuduğumuz kəlimə Azərbaycanda işlədilən "Tərəkəmə" Etrak isə ərəbcədi Türklər demədir.Əbdülqazı bu əsəri bitirdikdən sonra "Şəcəreyi-Türki" əsərini yazmağa başladısada bitirə bilmədi..

Əlişir Nəvai öz şeilərində

"Horasan dimegil Şiraz u Təbriz

Ki kılmış devrini kilkim şəkərrîz

Köngül vermiş sözümge Türk,can həm

Ni yalquz TÜRK bəlkim TÜRKMAN"

Türk ifadəsini Türkistan-Orta asiya üçün Türk alandırır Türkman ifadəsini isə "Azərbaycan türkləri" adlandırdığımız əslində isə Türkman olan Şiraz Təbrizə olan oymaqları nəzərdə tuturdu..Bunu biz Tehraninin "Kitabi Diyarbəkiriyyə" əsərində Oğuzun Yiva Boyundan olan Qara Yusif Türkmanın Osman Bayındurluya göndərdiyi müraciətdə deyir:

"Biz hər ikimiz Türkmanıq. Bundan sonra birbirimizə qarşı vuruşmamalıyıq, bundan artıq bir-birimizi əzməməliyik. Bizlərdən hər birımiz düşmənlərimiz olan Rum və Cığataylarla vuruşmalıyıq. Sənin Şam və Ruma hücum etməyin,mənim də Cığataylann üstünə getməyim daha məqsədəuyğundur" Göründüyü kimi, hələ о dövrdə Qaraqoyunlu və Ağqoyunıular özlərinin bir xalq (orijinalda məhz belədir "ma hər do merdom-e Torkmanim", yəni "biz hər ikimiz Türkman xalqıyıq" - R.Ş.) olduqlarını dərk edir və eyni zamanda özlərini onlardan şərqdə (Ciğataylar) və qərbdə (Osmanlılar) yaşayan Turk xalqlarmdan fərqləndirirlər Əlavə edək ki, Əbubəkr Tehrani də əsər boyu Qaraqoyunlu və Ağqoyunlulardan(Yiva-Bayandur) danışarkən "Türkman" sözündən istifadə edir,"Türk" sözünü isə əsasən Türkistan əhalisinə aid edir.Türküstandan gəlib böyükük edən ağalıq edən İranı-İraqı-Ərəbistanı-avropanı işğal edən Xaçlıarın ayağını bu torpaqdan kəsən biz olduğumuz üçün Bizə TÜRKMAN-Böyük Türk demələri normaldır.. Yuxarıda kı qeyd edilən qaynaqlar hamısı Türkman haqqında revayetlerdən götürülmüş və yazılmışdır..

Məhəmməd Füzulidə Türkman ifadəsini işlədərək İki Türkman tayfasinin Ağqoyunlu-Qaraqoyunlu savaşından üzününtü duymuş.Bu savaşları boş-lazımsız və də sərxoşlaın davası adlandırıraq belə dilə gətirir:

"Qaşınla gözlərindir hər tərəf, ya bir niza’ üzrə

Çəkibdirbir-birinə iki sərxоş türkman xəncər?"

Biz Türkmanlığın soyluluq olduğunu "Səçuqnamə"də Yuluq Osmanın varislərinə veridyi bu vəsiyətdən daha aydın görə bilərik : "Olmaya ki Oturaq olasınız bilin ki Bəylik Türkmanlıq və yörüklük edənə qalir" .Ağqoyunlu Yuluq Osman açıq aşkar Bəyliyin Türk kimi yaşayanlara əsil-Türklərə Yörüklərə-Türkmanlara qalacağını vəsiyyət edir.17 yüz il Şairi Qaracaoğlanda şeirində Türkmanlığın soy olmasın belə deyir:

"Saralıb da, tökülməyir xəzəlim,

Könül deyir, diyar-diyar gəzəlim.

Soyum Türkman, Türkman olsun gözəlim,

Ölür olsam o ellərdə öləyim"

Başqa yerdə Nemətullah Kişvəri Ağqoyunlu hökmdarı Sultan Yaqubun saray şairinin dilindən:

Kimdir ol Türki-Xütən demiş filanın sevdigi,

Bir qulağı həlqəlicə Türkmandır sevdigim…

Qızılbaş Türkmanlarının Şahi Ş.İ.Xətayinin şeirində özlərini Tacik-fars soyuna Bağlayan Şirvanşahların ərazisinin Təbrizə birləşdiriləsini Şirvanşahlar(əcəm) üçün qiyamət əlaməti olmağunu və eyni qiyamətidə Bağdad içindən qopan Türkmanlar tərəfindən ərəblərin başına gətirdiyini ərəblərin səsinin Türkmanlar tərəfindən kəsildiyini şeirində fəxrlə yazmişdir:

Şirvan xəlayiqi xamu Təbrizə daşına,

Mülki-Əcəm sоrar ki, qiyamət xaçan qоpar?

Yetdükcə tükənir ərəbün kuyi, məskəni,

Bağdad içində hər necə kim, Türkman qоpar...

İmadəddin Nəsimidə Türkman-ərəb-kürd kimliyini qarşı-qarşı qoyur. Burda özünü mükəmməl ərəbcə bilən bir insan olmasına baxmayar Türkmanlığı unutmadığı belə qeyd etmişdir.

Ərəb nitqi dutulmuşdur dilindən,

Səni kimdir deyən kim,TÜRKMANSAN?

digər bir yerdə

Ol dəxi yarısı su, yarısı dürt,

Bəxşişə TÜRKMANMI yeydir, yoxsa kürt!"

Göründüyü kimi şairlərimizin Şahlarimizin Bəylərimizin dilindən Türkman sözü əskik olmamşdır..

Ağqoyunlu-Qaraqoyunlularin Türkmanlığı (Bayandur-Yiva)

”QIZILBAŞLAR TARİXİ" əsərindədə TÜRKMAN TAYFALARI iki yere ayrılır Ağqoyunlu və Qaraqoyunlu.. QARAQOYUNLU TÜRKMAN TAYFALAR Ərciş ətrafında yaşayırdılar və onlara «Barani» də deyirlər.Qara Yusif ibn Qara Məhəmməd: Son dərəcə cəsur, mərd və güclü olmuşdur. Belə ki, Əmir Teymurla dəfələrlə vuruşmuşdu və Sultan Əhməd Cəlairlə birgə Ruma, oradan isə ġama getdi. Oranın (şamın) padşahı Məlik Əşrəf , ƏMİR Teymurun xoşuna gəlmək üçün hər ikisini həbs etdi. O vaxt onun bir oğlu oldu, adını Pirbudaq qoydular və Sultan Əhməd onu oğulluğa götürdü..." H. 624 (1226-27)-cü il hadisələri ibn-əl-Əsir əsərlərində «Ivaiyyə(Yİva) Türkman tayfa başçıları Xoy əhalisindən xərac aldıqdan sonra... Təbriz ətrafında ticarət karvanını qarət edib, onların çoxlu pul və parçalarını talam etmişdilər.Ərzrumdan qoyun alıb Təbrizə aparan tacirlərin qarşısını kəsib, 20 min başdan ibarət qoyunlarını almışdılar. Tacirlərdən qəsb olunmuş saysız-hesabsız qənimətlər içərisində çoxlu arşın malı var idi ki, bunların bir qismi hələ də açılmamış taylarda dururdu»

Qızılbaşların Türkmanlığı haqqında :

"Sultan [Heydər] bu yuxunu gördükdən sonra başına şadimanlıq papağı qoyub o

vaxtlarda dəbdə olan Türkman papağını on iki zolaqlı "Heydər papağı" ("tərəke-Heydəri") ilə əvəz etdi.Elə buna görə də, o şanşöhrətli adamlar "qızılbaş" ifadəsi ilə məşhur oldular"

"İSGƏNDƏR BƏY MÜNŞİ TÜRKMANın DÜNYANI BƏZƏYƏN ABBASIN TARİXİ

(Tarixe-aləmaraye-Abbasi)"

Şah Abbasın zamanında Oruc bəy Sultanəli bəy oğlu Bayatın əsərindən bizə gəlib çatan bilgidən görünür ki İranın sahibi tamamən Türkman Tayfalarının əlində idi.

"İndi bizdə bütün İran(Perisan) elində nəcabətli sayılan 32 ailə sülaləsi var ki, ölkədə böyük nüfuz sahibidir:

1.Ustaclı - ən əsas ailədir,

2.Şamlı - bu ailənin üzvləri həmişə vəzifədə olur,

3.Əfşarlar - bu ailədən olan üzvlər adətən ədliyyədə çalışır,

4.Türkmanlar - bu ailədən sərkərdələr və əsgərlər çıxır,

5.Bayatlar - ailələrin ən əsilidir, İspaniyadakı hersoqlar kimidir,

6.Təkəlilər - bu ailə də elədir,

7.Xarmandalı - markizlər kimidir,

8.Zülqədərli - hersoqlar kimidir və döyüşçü ailədir,

9.Qacarlar,10.Qaramanlı - bu ailələr də hersoqlar kimidir,

11.Bayburtlu, 12.İspirli,13 Oryatlar - bu ailələr qraflar kimidir,

14.Çavuşlu - hersoqlar kimi,

15.Asayişli, 16-Çəmiş-Kəzəkli, 17-Sarızolaqlı, 18-Qarabacaqlı, 19-Baharlı, 20-Kuyniorulu,21-Kırklı,22-Boşalı,23-Hacı Fəqihli,24-Həmzəli,25-Zolaqlı,26-Mahmudlu,27-Qaraçomaqlı,28-Qaraqoyunlu - qraflar kimidir,

29-Gözi-Bayızlı, 30-Peykli, 31-İnazlı və 32-Kuhgiluyəli - hersoqlar kimidir.

Bayatların Türkmanlığı haqqında:

«Şərqi-Hind» şirkətinin nümayəndəsi R.Edmondzun 1820-ci il xatirelerindən: «Saat 8.20-də Quruçaya çatdıq. Burada Bayat Türkmanlarının çadırları vardı. Əşirətin başçısı, bəzən «Qaraquş bəy» adlanan Həsən bəy gəlib məni yeməyə dəvət etdi. O, Xorasanda Böyük Bayat əşirətinin mövcudiyyətindən yaxşı xəbərdar idi. Lakin əşirət qollarının ilk dəfə olaraq nə vaxt Xorasanda bu (İraqa) ölkəyə gəldikləri tarixi müəyyənləşdirə bilmədilər"

Qacarların Türkmanlığı haqqında:

Qacarlarında Türkman soyundan gəlməsini "TARİXİ-CƏDİDİ-QÄRABAĞ-İRANDAN PƏNAH XANA YETƏN XƏBƏRLƏR" bölməsindən belə oxuyuruq: "Astarabad tərəfdən Türkman içindən Məhəmmədhəsən xan Qacar ki, Nadir şah zamanında əhli-üsyan hesab olunduğuna Türkman tayfalarına əmr olunmuşdu ki, onu ya qətlə yetirsinlər, ya məhbus hüzura yetirsinlər. Türkmaniyyə Heybəti-Nadiridən qorxub Məhəmmədhəsən xanı öz içlərindən xaric edirlər...

Nadır Şah Avşarın və ya avşarların Türkmanlığı.

Azərbaycanı Türkman Xaqanıarının məmləkəti sayıb Nadır Şah Avşar Osmanlı sultanı Mahmuda yazdığı məktubda bunu belə dilə gətirmişdir:

“Amma Sah İsmayılın yeritdiyi ixtilafcılıq siyasəti nəticəsində kecmis zamanlarda Turkman sultanlarına bağlı olmus Azərbaycan məmləkətlərindən bəziləri ali Osman dovllətinin tərkibinə kecmisdi” Nadır Şah Avşar Məktubun başqa yerində özünü Türkman elinin böyüyü də adlandırmasını: “Tanrının inayəti ilə biz humayun hokmüdarda Turkman elinin böyüyü və İran ilə Turkustan məmləkətlərinin sahibiyik.”

«Türkmanlardan törəmiş Avşarlar, Kürdüstanla qonşu olan və eyni adlı böyük duzlu gölün sahilində yerləşən Urmiya vilayətində məskundurlar. Hərçənd onlardan bir çoxu öz Türkman əcdadlarının qaba və yabanı xasiyyətindən bir şeylər saxlamışlarsa da, buna baxmayaraq bu vilayət hazırda bütün İranda ən alicənab, mərd və qonaqsevər yerlərdən biri sayılır. Avşarlar bir qədər qaraqabaqdırlar, son dərəcə cəsur və əla süvaridirlər. Əcdadları Türkmanlar kimi, onlar da adəti üzrə, inanılmaz bir çevikliklə davrandıqları cirit və nizə ilə silahlanır və bu silahla onlar doğrudan da istənilən süvari üçün qorxuludurlar.»

(Bax:İranın və Rusiyaya birləşdirilmiş İran vilayətlərinin ətraflı təsviri" 1829-cu il. Rusca ATB-Azərbaycan Türkçülər Birliyi)

Türkman sözün qədimliyi şüphəli deyil .Bu sözünün Böyük Türk Əsil Türk ulu Türk olmasını yerli və xarici mənbələrdə də görə bilərik.

Vambâry'e göre,Türkman kəliməsi “Türk” ile “man”dan yaranmışdır ve “Türklük”, Türkler demektir. Zira man türkçede toplayıcı isimleri əmələ getiren bir şəkilçidir.

J.Deny Türk dili grameri adlı meşhur eserinde, türkçedeki -men-man ekinin, kocaman,karaman, şişman,ataman azman v.b. sözlərində görüldüğü kimi, birləştiği kelimeye augmentatif (mübalâğa, ululuq, büyüklük, üstünlük) manası verdiğini tesbit ile, Türk ve -man’dan mürekkep Türkman tabirinin de koyu Türk, halis kan Türk (turc pur sang) manasına geldiği neticesine varmıştır... J.Deny’nin yaptığı izah Gy. Nimcth,Kıyasoğlu, V.M.norsky, Gy.Moravcsık taraflarından isabetli görülmüş, nihayet son yıllarda O.Prılsak tarafından tekrarlanmıştır.İ.Kafəsoğlu belə qənaətə gəlir ki,türkman terminini islamı qəbul etmiş oğuzlara şamil edilməsini qəbul etmək olmaz. Çünki qaynaqlarda oğuzlardan öncə islamı qəbul etmiş türk tayfalarında öz adını dəyişdirməsi haqqında qeydlər yoxdur. Onun fikrincə, 'türkman" sözü siyasi termin kimi IX əsrdən e"tibarən işlənilməyə başlamış və "əsil", "böyük türk" mə"nasını ifadə etmişdir. Mahmud Qaşğari yalnız oğuzlan deyil, hətta Qarluqların

özünü də "türkman" adlandırmışdır.Azərbaycan ədəbiyyatşünası, folklorşünas, publisist, dilçi, yazıçı və tərcüməçi. Filologiya elmləri doktoru Qəzənfər Paşayevdə Türkman sözünün menası haqqında bunları yazmışdır:

"Mən ömrümün 45 ilini İraq-Türkman yəni Azərbaycan folkloruna həsr elədim.Onlar özlərinidə Bizləridə TÜRKMAN adlandırır!! Türkman: Ulu-Türk ,Qədim-Türk,Əsil-Türk,Möhtəşəm-Türk ,bu mənadadır Türkman sözü.Bizdə Bir çox sözlər var ki,Orman,Qocaman,bunlar qədimliklə bağlıdır.Nəsimidə Xətayinində Türkmanla bağlı şeirləri var"

Prof. Hidayət Kamal Bayatlı Türkmanların dili haqqında danişarkə Türkmanlığın sahəsinin daha geniş olduğunu belə qeyd etmişdir: «İraq Türkmanlarının qonuşduğu ağız, türkcənin Azərbaycan ağzı sahəsi içinə girməkdədir. Azərbaycan ağzı dil coğrafiyası baxımından: Doğu Anadolu, Güney Qafqaziya, Qafqaz Azərbaycanı, İran Azərbaycanı, Kərkük Türkman və Suriya Türkman bölgələrini qapsar. Folklor dəgəri baxımından da Türkcənin çox zəngin və çeşitli məlzəməsini daşıyan yenədə Azərbaycan ağızlarıdır»

Oğuzların Yiva Boyundan olan Qaraqoyunluların Tək "Türkman" adı altında birləşdirmək cəhdinin nəticəsini sonralarda İsgəndər bəy Münsinin əsrində görürük Münşi Ağqoyunlu Tayfasını Türkman və onun ordusunu "Türkman ordusu" adlandırır..Qızılbaşlıq zamanı Türkmanlıq - Qızılbaşlıqla eyni anlamda işlədilib Şah Abbas zamanı İspaniyada Don Juan adıyla Tanınan Oruc Bəy Bayatin əsrində Türkmanlar haqqında bunları yazıb: "TÜRKMANLAR ÖLKƏSİ" nə İranın əyalətidir nə də onun Şəhərlərindən biridir .Buna görədə biz onlar haqqında danışanda əyalət kimi danışmırıq. Türkmanlar İranda hökm etmiş Xanədanların arasında böyük əhəmiyyətə malikdir.Çünki onlar ən igid xalqdır və də yetərincə çoxsaylıdırlar".Biz Türkman adı altında birləşmək cəhdini Nadır Şahda görürük...Nadır Şah özünü Türkman elinin böyüyü adlandırmaqla y

anaşı Osmanlınıda ,Baburlarıda Türkman sülaləsinin nümayəndələri kimi görmüş onlada yazdığı məktubda bunu dilə gətirmişdir..

"Amidi Türkmani-cins diyardur(Diyarbekir Türkman diyarıdır)" Aşiq Çələbi «Məşairüş-şüəra. s. 458»
"Hala İranzəmin padişahıdır. Əsli taife-yi Qacariyədəndir.
Əcəm Türkmanlarındandır."Arif Hikmət. Təzkirətüş-şüəra. s. 47

Neymetullah Kişveri

Yivalar-Bayandurlular-Qızılbaşlar-Avşarlar-Qacarlar Türkman soyundan gəldiklərini yaxşı biliblər.yuxarıda saydığım Xanədanlar indiki Azərbaycan dili dediyimiz Türkcədə danışıblar..İndiki Azərbaycan-Suriya-İraq-Guney Azərbaycan-Qaşqay-Xalac-Xorasan-İran Türkləri də indi Azərbaycan dili dediyimiz dilin ləhcələrində danişiblar burda yaşayan Türkləri "Vahid Türkman" adında birləşdirmişdirlər...

___________________________________

Hüseyn Türkman.

Köngül bermiş sözümge Türk, can hem
Ni yalguz Türk belkim Türkman hem  Əlişir Nəvai

“Hamsesine giren eserlerin her birinde kahramanları ideal bir Türk kahramanı
kılığına sokmuş, hikayelerine ulusal bir hava vermeye dikkat etmiştir. Ferhâd u Şirin
mesnevisindeki Ferhât, karakter ve çizgileri belirsiz bir kişi değil, Türkle ilgili
özellikleri taşıyan bir kahramandır. Bu mesnevisine Harzem ve Hoten Türklerinin
hayatından alınmış bir roman kimliği katmıştır. “Sedd-i Đskenderî” de böyledir; Türk
tarihiyle ilgili bir çok tablolar yer almıştır. Nevâî’de dil bilinci ve milliyetçilik
duygusu öylesine köklüdür ki, Türkçe konuşup yazmayanları, Türk soyundan olsalar
bile Türk saymaz.”17

Hint’ten Rûm’a kadar bütün Türk Dünyasının fethine çıkan Nevâî ”Bütün
Türk halklarını, bütün ülkeler Türklerini yalnız başıma fetheden benim” diyerek
eserleriyle Orta Asya dil ve edebiyat dünyasında çığır açmıştır.18
 Ferhad u Şirin mesnevisinin sonundaki şiirinde söyleyişleri ile ideallerini
gerçekleştirdiğini ifade eder, haklı olarak kendisini över:

“Eger bir kavm ger yüz, yoksa meningdür
Muayyen Türk ulusu hod, meningdür

Alıp men taht-i fermanımga âsân
Çerig çekmey Hıta’dan ta Horasan

Horasan dimegil Şiraz u Tebriz
Ki kılmış devrini kilkim şeker-rîz

Köngül bermiş sözümge Türk, can hem
Ni yalguz Türk belkim Türkman hem

(Türk ulusu ister bir kavim isterse yüz hatta bin uyruk olsun gerçekte bunların hepsi
benimdir. Ben çeri, (ordu) çekmeden Hıta (Çin) ülkesinden Horasan’a varıncaya
kadar uzayan bölgelerdeki bütün Türkleri kendi buyruğumun altına aldım. Yalnız
Horasan değil Şiraz (Đran), ile Tebriz (Azerbaycan=Akkoyunlu) Türkleri çağını da
benim kalemim şeker dökerek tatlı kılmıştır. Türkler benim sözlerime (şiirlerime)
gönlünü kaptırmış, canını bile vermiştir. Yalnız Türkler (Uygur, Çağataylı,
Altınordulu=Kazan, Kıpçak) değil Türkmenler (Akkoyunlu ve Osmanlılar) de benim
şiirlerime gönlünü ve canını vermiştir ve sözümü tutmuştur. Ben bu ülkeleri ele
geçirmek için ferman göndermiş değilim; ancak bir Dîvân (şiirler) göndererek bu işi
yaptım. Bu dîvân (devlet sınırlarını tanımayarak) ülkeleri öylesine tuttu ki hiçbir
devletin idaresini düzenleyen Padişah ve vezirlerin toplu bulunduğu dîvân ile
defterleri böylece sağlam zaptedip, düzene koyamaz. Benim dîvânım Cihangir
padişahların divanından daha çok üstün bir gönül isteği ve gücüyle Türk ülkelerini
hükmü altına almıştır.
“Nevâî sistematik bir dilci olmamakla birlikte Türk dilinin gücünü tam olarak
kavramış dil bilincini iyice sezmiş bir yazardı Yaratılıştan şair olan bir yazardan
bundan fazlası beklenemezdi. Nevâî, bir yandan duyguya ve duygulandırmaya öbür
yandan da nesnel çözümlemeye dayanan bir dilci sayılabilir. Türkçenin anlatım
gücünü gösterecek daha bir çok noktaları sıralayabilir ve örnekler verebilirdi.”
Türkçenin milli dil olmasında ve gelişmesinde verdiği eserlerle büyük katkıları
olan Nevâî, Türkçeye büyük hizmet ve emek vermiştir.
“Yabancı bir dilin edebiyat dili olarak kabul edildiği bir devir ve çevrede milli
duygu ve şuurla ve imrenilecek bir cesaretle ortaya atılıp Türk Dilinin istiklâlini
savunan onun Farsça’dan üstün olduğunu savunan, onun Farsça’dan üstünlüğünü ispat
edən  ve çok değerli eserleriyle yeni bir edebi dil kuran Nevâî, Türk dili ve kültürüne
sonsuz hizmetlerde bulunmuştur. O, Orhun yazıtlarından beri uyanık ve canlı
gördüğümüz milli duygu ve şuurun Türklük ve Türkçülük ruhunun en büyük
temsilcilerinden biridir. Milli dil ve edebiyatın meydana gelmesinde sayısız emeği
geçen Türkçecilik davasının öncülerindendir.”
Hayırsever bir kişiliğe sahip olan Ali Şir Nevâî çok zengindi. Servetini ilim
ve sanat için harcamıştır. “Horasan’da 370 parça hayrât inşa etmişti. Bunlardan 90’ı
kervansaraydı. Bu hayrât içinde mescitler, camiler, tekkeler medreseler, köprüler
vardı.”

Bir şiirinde “Ey Nevâî kişige birme köngül/Eger ol hûrî durur yoksa peri” (Ey
Nevâî kimseye gönül verme, huri veya peri olsa bile) diyen Nevâî hiç evlenmemiştir.

“XV: asrın son yarısından başlayarak Tanzimata kadar bütün Osmanlı şairleri
edebi kültürlerini tamamlamak için Çağatay lehçesini öğrenip Nevâî’nin eserlerini
okumuşlar, aynı lehçe ile ona nazireler yazmışlardır. Hindistan sarayları ve Đran
Türkleri arasında olduğu gibi Anadolu ve Rumeli’de Nevâî’nin eserleri adeta ders
olarak okunduğu cihetle onun eserlerini iyice anlayabilmek için hususi lugat kitapları
yazılmıştır. Daha XVI., XVII asırlarda bazı müelliflerin Çağataycaya Nevâî dili adını
vermeleri de onun büyük bir edebi lehçeyi kendi ismiyle adlandıracak kadar muazzam
bir şöhret kazandığına delil değil midir ? Fuzuli, Nedim, Şeyh Galip gibi en büyük
şairlerimiz onu üstad olarak tanımışlardır.”
Çağataycayı klasik bir şiir ve nesir dili haline getiren Ali Şir Nevâî Türk
edebiyatına otuzdan fazla değerli eser kazandırmıştır. Devlet adamlığı yanında velûd
bir yazar olarak da adından sözettiren Nevâî’nin eserleri şunlardır: Garâibü’s-Sıgar,
Nevâdir’uş-Şebâb, Bedâvi’u’l-Vasat, Fevâid’ül-Kiber, Farsça Dîvân, Hayretü’l-Ebrar,
Ferhad ü Şirin, Mecnun u Leylî, Seb’a-i Seyyare, Sedd-i İskenderî, Çihil Hadis,
Vakfiyye, Nazmü’l-Cevâhir, Tarihi Enbiya ve Hükemâ,Tarih-i Müluk-ı Acem,Dastân-ı Şeyh San’ân, Hâlât-ı Seyyid Hasan Erdeşir, Mecâlisü’n-Nefâis,

Pehlevan Muhammed, Nesâim’ül-Muhabbe Min Şemâimi’l-Fütüvve, Lisanü’t-Tayr,
Muhakemetü’l-Lugateyn, Sirâcü’l-Müslimîn,Mahbûbu’l-Kulûb,Münâcât, Vakfiyye.

Fuzûlî’den Nedim’e kadar bir çok şairi etkileyen Ali Şir Nevâî üzerinde
doğulu ve batılı bir çok bilim adamı tarafından üzerinde araştırmalar yapılan
Nevâî’nin eserlerinin bir çok nüshası Türk Dünyası kütüphanelerinin ortak eserleri
arasında yerini alır. Türkiye Kitaplıkları’nda bulunan Nevâî yazmaları Agâh Sırrı
Levend tarafından yayınlanmıştır. Daha sonraki araştırmalarla bu eserlerin sayısının
daha fazla olduğu tespit edilmiştir.
 “Türkiye’de Nevâî’nin tesiri Tanzimat’tan sonra da devam etmiştir. Nevâinin
şiirleri Ziya Paşa’nın “Harâbât”ında mühim bir yer almış onun Büyük sanatçı Nevâyî aradan geçen beş yüz yıla rağmen bugün hâlâ değerini
ve önemini korumaktadır. Onun Türk dili ve kültürüne yaptığı hizmetler hep
yâdedilecektir. O sanatçı kişiliği, Türk dili sevgisi ve duyarlılığıyla kendisinden
sonraki bütün Türk Dünyası şair ve yazarlarırnı etkilemiştir. Nevâî külliyatının bütün
Türk Dünyasında anlaşılacağı şekilde uyarlanması ve yeni nesillere tanıtılması
gereklidir.
__________________________________________
TÜRK DÜNYASININ BİLGESİ ALİ ŞİR NEVÂÎ*
 Hüseyin ÖZCAN**

OSMANLI DONEMİ REVAN EYALETİ TAPU-TAHRİR DEFTERLERİ

OSMANLI DONEMİ REVAN EYALETİ TAPU-TAHRİR DEFTERLERİ

Gerginlik içinde geçen Osmanlı-Safevi ilişkileri sonucu 16. yy sonu-17. yy. başları ile 18.yy'ın 20-30'lu yıllarında, Safevi devletinin Kafkasya bölgesindeki eyaletleri Osmanlı idaresine geçmişlerdi. Osmanlı idaresine katılan Safevi devleti eyaletlerinden birisi de Çukursa'ad adı ile bilinen Revan eyaleti olmuştu.

Osmanlı dönemi Revan eyaletinin sosyal-ekonomik durumu hakkında olan bilgiler yalnız Osmanlı kaynaklarında olduğundan ve Türkiye'nin arşivlerinde bulunan bu kaynakların da elimizde olmamasından dolayı ele aldığımız konu araştırılmamış bulunmaktadır.
Osmanlı dönemi Revan eyaletinin idaresi ile ilgili bazı belgeler, Sofya şehrinde Kiril ve Mefodi kütüphanesindeki 1603 tarihli "Defter-i sicil-i liva-i Revan" ve Yerevan'da, Matenedaran'da bulunan 1725 ve 1728 tarihli olmak üzere Revan eyaleti Karbi nahiyesi Üçkilise köyünün Osmanlı idaresi yıllarındaki durumunu gösterir iki belge bulunmaktadır. Bu belgeler, değerli olmalarına rağmen, Osmanlı dönemi Revan eyaleti hakkında ayrıntılı bilgi almak için yetersizdir.

Tebliğimizin konusu olan Osmanlı Tapu-Tahrir Defterlerinin hepsi İstanbul' da, Başbakanlık Osmanlı Arşivi'nde (BOA) bulunmaktadırlar. İkisi mufassal, dördü icmal, birisi de sicil olmak üzere Revan eyaleti ile ilgili Osmanlılar yedi defter tertip etmişlerdi4. Tebliğimizde bu defterlerden 1590 ve 1728 tarihli mufassal, 1593 ve 1728 tarihli icmal defterlerini ele alacağız.
Tapu-Tahrir Defterlerinin içeriğine geçmeden önce onları tanıtalım.

1. Defter-i mufassal-i eyalet-i Revan: Defterin tertibi üzerindeki iş muharrem 990 (Kasım 1590) tarihinde bitirilmişti. Bu defter 393 sayfadır (sayfa 15, 95, 98-99, 131, 134, 137-138, 157, 163, 181, 197-199, 213, 239, 253, 259, 325, 329, 339, 366367, 387'de yazı yoktur). Defter tuğrasızdır. Dua (s. 2-3) ile başlayan bu defterin, Revan eyaletinin sosyal ve ekonomik hayatının birçok yönleri ile ilgili bir kanunnamesi (s. 4-12) de vardır. Rakamlar, "erkam-i divaniye" ile yazılmışa.

2. Defter-i icmal-i eyalet-i Revan: 1593 tarihli bu defter 341 salyadır (sonuncu 341. salya boştur). Defterin ilk sayfasında Sultan III. Murad'ın tuğrası vardır. Rakamlar bu defterde de "erkam-i divaniye" ile yazılmıştı. İcmal defterin tertibi zamanı belli olan prensip bozulmuştu: Zeametlerden sonra timarlar hakkında verilen bilgi bitmeden tekrar zeametler üzerine dönülmüş ve bundan sonra yine timarlar hakkında olan bilgiler verilmeye devam ettirilmişti. Bu prensip bütün nahiyeler üzre böyledir.

3. Defter-i mufassal-i eyalet-i Revan: H. 1140/1728 tarihlidir. Sultan III. Ahmed' in tuğrası çekilmiş bu defterin kanunnamesi yoktur. Defter 19.6.1140/ 3.2.1728 tarihinde yürürlüğe girmişti. 583 sayfalık bu defterin bazı sayfalarında (21-23, 102105, 216-223, 241-243, 262-263, 285-287, 313-317, 336-337, 349-353, 389-393, 440449, 530-532) yazı yoktur.

4. Defter-i icmal-i eyalet-i Revan: Aynı eyaletin mufassal defterinin bitirilmesinden kısa bir süre sonra (2.9.1140/13.4.1728 tarihinde) icmal defter de tam şekilde hazırlanmıştı. Sultan III. Ahmed'in tuğrası olan bu icmal defterinin 1593 tarihli icmal defterinden farklı yönü, onun son sayfasında (s. 170) hass-ı hümayun, mir-i miran hassı, zeamet ve timarların, "ma'mur" ve "hali" köylerin sayısının da özet şeklinde eklenmesidir.

Bu defterler Osmanlı dönemi Revan eyaletinin idari taksimatı, demografisi, toponimisi, şehir hayatı, sosyal ve ekonomik hayatın diğer yönlerine açıklık getirir kaynaklardır. Fakat bir tebliğde bütün bu konuları ayrıntıları ile ele almak mümkün olamayacağı için sözünü ettiğimiz konulan özet şeklinde açmayı uygun buluyoruz.

Safeviler döneminde Çukursa'ad beylerbeyiliği olan Revan eyaletinin idari taksimatı hakkında bilgiler çok azdı. "Tazkiratü'l-mülük" da Nahçıvan tümeni, Maku, Zaruzebil, Sederek, Bayezid, Şadilli, Dünbüli, Mearberd hakimliyinden oluşan Çukursa'ad beylerbeyliği, 1590 tarihli mufassal defterde, Revan eyaleti olarak şöyle taksimada anılır: 

10 nahiyesi (Revan, Karbi, Karni, Vedi, Aralık, Talin, Ermus (?), Abnik (?), Abaran, Şarabhane) olan Revan livası ve 16 nahiyesi (Mevazi-i Hatun, Dereşam, Dereşahbuz, Bazarçayı, Mülk-i Arslanlu, Karabağ, Şerur, Ağçakale, Ordubad, Azadciran, Şorlut, Derenürgüt, Zar, Zebil, Elince, Sisyan) ve 1 kazası (Nahçıvan) olan Nahçıvan livası. 

Bununla beraber 1590 tarihli mufassal defterin fihristinde nahiye olarak geçen birçok bölge defterin içinde kaza olarak yazılmış:

OSMANLI DÖNEMİ REVAN EYALETİ TAPU-TAHRİR DEFTERLERİ: Söylediklerimiz Revan (s. 24), Şerur (s. 162, 165), Ağçakale (s. 180, 182), Talin (s. 244), Aralık (s. 264) bölgelerine aittir.

1603 tarihli "Defter-i sicil-i liva-i Revan"da ise Revan livasının idari taksimatında bazı değişikliklerle karşılaşıyoruz. Yeni nahiyeler arasında Şerur, Elince, Bergüşad, Urut ve Nahçıvan nahiyelerinin adı geçer.

1728 tarihli mufassal defterde ise idari taksimat şöyle idi: 

12 nahiyesi (Kırkbulak, Karbi, Dereçiçek, Abaran, Sürmeli, Igdır, Aralık, Sederek, Maku, Şerur, Vedi, Karni) olan Revan livası ve nahiyesi olmayan Şüregel livası.

Görüldüğü gibi, Osmanlı dönemi Revan eyaletinin taksimatında idari bakımından değişiklikler olmuştu. 1603 tarihinde anılan Bergüşad nahiyesi Gence-Karabağ eyaletine bağlanmış, 16. yy'ın sonunda Zengezur ve Bergüşadla beraber nahiye olan Urat nahiyesinin ise 18.yy'ın 20-30'lu yıllarında hangi eyalete bağlanmasına dair kesin bir bilgimiz yok. Bundan başka idari taksimatta yeni nahiyeler Hınzırek, Gökçe, Mezre'a nahiyeleri yaratılmış, Talin, Ermus (?), Abnik (?), Şarab-hane adlı nahiyeler kaldırılmış, Şerur nahiyesi Nahçıvan livasından çıkartılıp Revan livasına bağlanmıştı. Aynı zamanda şunu da gösterelim ki, 1727 tarihinde Nahçıvan livası için Osmanlılar ayrıca bir mufassal defter tertip etmişlerdi.

16.yy sonunda 1.883 köyü, 62 mezre'ası, 5 çiftliği ve 1 zemini olan Revan eyaletinde 18.yy'ın 20-30'lu yıllarında bazı idari, arazi, sosyal ve ekonomik değişimler sonucu yerleşim meskenlerinin çeşidinde değişiklikler ortaya çıkar. Köy sayısı 1527'ye düşmüş, mezre'a sayısı 113'e çıkmış, 105 köy "hali" olmuş, 51 kışlak ve 7 yaylak deftere kayıt olunmuştu.

Osmanlı dönemi Revan eyaletinde ziraatın durumuna gelince, bunun komşu Gence-Karabağ, Tiflis eyaletleri, hatta Nahçıvan sancağındaki gibi gelişmiş bir seviyede olmadığını söyleyebiliriz. Gerek 16.yy sonunda, gerekse 18.yy'ın 20-30'lu yıllarında Revan eyaletinde ekilen hububatın (buğday, arpa, darı, nohut, mercimek, mahlut) çeşidinde hiçbir yenilik olmamıştı. Her iki mufassal deftere göre, Revan eyaletinde üzümcülüğün çok gelişmiş olduğunu görüyoruz. Revan eyaletinde Hıristiyan nüfusun da yaşamasına rağmen, domuzculuk pek yaygın olmamış, Terekeme, Alpaud, Nöker, Bayat taifeleri, Dünbüli, Fermanlu, Kamerlu, Reyhanlu, Pirli, Neçlü, Kuzucu, Kuzugüdenlü cemaatleri şeklinde de yaşayan Türk-Müslüman nüfusun koyunculukla uğraşması çok yaygındı.
Revan eyaletinin adalede idare edilmesi ve istikrarın temin edilmesi için 1593 tarihinde kanunname tertip ediliyor. Bu kanunnamede gerek Müslüman, gerekse Hıristiyan reayadan alınacak vergiler, onların miktarı ve toplanma kaideleri belirlenmişti. Resm-i çift, ispençe, resm-i dönüm, cebe, bennak, mücerred vergilerinin alınması kaidelerinin, Sultan I. Süleyman Kanuni dönemi kaidelerinden farklı yönü yoktu11. Resm-i ağnam (2 koyuna 1 akçe), resm-i asiyab (çalışanlar için ayda 5 akçe), resm-i ağıl (her sürüden kışlama için 1 koyun), deştibani (her haneden maktu olarak alınması yasak olunmuş bu vergi davar sahibinden 5 akçe cerime olarak kayd olunmuştu), üşr-i asel (iyi kovandan 2 akçe, orta hallisinden 1 akçe), resm-i arusane (kız için 60 akçe, dul için 30 akçe), adam öldürenlerin cezasının verilmesi, zina edenlerin cerimesinin alınması ile ilgili kaideler de açıklanmıştı12. Ayrıca ihtisab ("eksük satılan nesneden dirhem başına bir akçe cerime alınub..."), asesiyye ("ehl-i muamele dükkanlarından her ayda 2 akçe, ehl-i hıref dükkanlarından 1 akçe alına..."), bac-i bazar-i gaile ("buğday ve arpa şehire gelüb satılsa her müd'de buçuk kile alına. Sair hububat dahi böyledir. Un gelüb satılsa her yük altı kile olduğu takdirce satandan yükde iki akçe alma...") için kanunnamede özel bir fasıl ayrılmıştı.

Revan eyaled şehir çarşılarında satılacak mal ve eşya için bac rüsumların alınmasının yoluna koyulmasına da fikir verilmişti. Satılmış çeşidi kumaş ve emtianın gelirinden % 2 (100 akçede 2 akçe) rüsum alınırmış. Eğer bu mallar ubur edilecekse, at yükünden ikişer akçe, deve yükünden ise 4 akçe alınmalıymış. Satılmak için getirilmiş bal, yağ, yaş ve kuru meyve, basdırma, pirincin her nügisinden 2 akçe, kapanda vezn olunursa, at tayından 1 akçe, deve tayından 2 akçe alınmalıymış. Diğer satılacak mallar için gerek alan, gerekse satandan rüsum alınırmış. Örneğin, esir satıldığı halde alan da, satan da dörder akçe, at, katır, camus ve kara sığır satıldığı halde aynı şekilde her iki taraf ikişer akçe vermeliymişler16.

Alınması kaideleri bu tür titizlikle açıklanmış vergi, rüsum ve haclardan temin edilen gelir eyaletteki dirlikler arasında paylaşılmıştı. lö.yy'ın sonunda Revan eyaletinde 254 zeamet ve 1.013 timar var idiyse17,18.yy'ın 20-30'lu yıllarında zeametlerin sayısı 16'ya, timarların sayısı ise 505'e düşmüştü. Aslında bu tür değişim timar ve zeametlere bağlanan köylerin sayısının artması ile değil, tam aksine; 16.yy sonunda olduğu gibi, örneğin, dinarların gelirinin 1.500-3.000 akçe arasında olduğunu görmekteyiz. Bu ise timarların kılıç halinde bulunmasını göstermektedir. 16.yy sonunda timar ve zeametlere bağlı olan köylerin birçoğu 18.yy'ın 20-30'lu yıllarında hass-i hümayuna bağlanmışlardı. Örnek olarak gösterelim ki, 16.yy sonunda hass-i hümayuna bağlı 23 köy vardıysa, 18.yy'ın 20-30'lu yıllarında 708 köy, 33 mezre'a, 8 yaylak ve 2 kışlak geliri hass-i hümayuna dahil edilmişti. 

Hass-i hümayuna bağlanan gelir kaynaklarının coğrafyası da genişlemişti: 

1593 tarihinde 10 nahiyeden gelir temin eden hass-i hümayunun 1728 tarihli icmal defterine göre, gelir kaynağı 15 nahiyeye yayılmıştı.

Dirliklerin gelir kaynağına gelince, 16.yy sonunda timar ve zeametlerin gelirini hasslarda olduğu gibi öşür ve resimler oluşturmuş idiyse, 18.yy'ın 20-30'lu yıllarında timar ve zeametlerin kaynağında esaslı bir değişim olmamasına karşılık, hassların kaynağına geniş ölçüde mukataalar da eklenmişti. Bu gelir kaynağı bu dönemde o kadar etkili idi ki, Revan eyaletindeki hass-i hümayunun tüm gelirinin (9.013.799 akçe) % 23,7 (2.130.000 akçe) şemhane, boyahane, sabunhane, debbağhane, ka-sabhane, gümrük vb. mukataaların geliri teşkil ederdi. Böyle olduğu halde, gelirleri düşük olan timar ve zeamet sahipleri gelirleri karşılığında üzerlerine düşen vazifeyi yapmaktan vazgeçmeğe çalışırlardı. Örneğin, 23.12.1003 (29.8.1595) tarihli Şirvan beylerbeyisine yazılmış hükümde, Revan eyaletinin 2 bin kadar timar ve zeamet sahipleri, "üç seneye değin muhafazaya (Demirkapuya-H.M.K.) ferman olunup, lakin muhafaza-i mazbura varmamak içün her biri bir tarikle emr-i şerif ihraç etmişlerdir", diye yazılmıştı. Demirkapuya gitmek için iki ay zaman verilmişti; bu süre bittikten sonra, yoklama yapılıp, "mevcud bulunmayanların timarların mustahıklı olup ol canibde hizmet edenlere arz olunmak emr edüp...", buyurulmuştu.

Osmanlı idaresinin özelliği olan, Osmanlı öncesi kaidelerinin bozulmaması prensibi, Revan eyaletinde de ortaya çıkar, vergiden serbest ve "ehl-i ilm" olanlara, Osmanlılara "yoldaşlık ve yararlık" gösterenlere, ünlü şeyhlere, seyyidlere ve onların evladlarına vakıf işleri ile uğraşanlara imtiyazların verilmesi (genel olarak, vergilerin maktu şeklinde alınması), muaf olanları vergi vermekten serbest bırakılmaları 1590 tarihli mufassal defterde yer almıştı.

Tekalif-i örfiyyenin maktu şeklinde alınması gelişigüzel şekilde değil, beylerbeyi ve kadı tarafından yazılmış mektuptaki esaslandırmaya dayanarak yapılırdı. Örneğin, Nahçıvan şehri ahalisinin ziraatına suyun yetersizliği ve vergilerin maktu şeklinde alınması ricası Erzurum beylerbeyisi Hasan Paşa ve Nahçıvan kadısı Mevlana Cenneti'nin mektubunda şöyle açıklanmıştı: 

"... şehre cari olan su ancak bağlarına vefa eder. Ekinleri suya muhtaçtır. Yağmur olmadığı senelerde ziraatleri olmaz mahsullerinin "haraç için vefa etmediğini gösterene mektubun yazarları, "Ak-koyunlu padişahlarından berü şehir halkının ziraatlerinden öşr alınageldiği üzere ziraatlerinden uşr ve bağları hakk-ı kararı üzere maktu kayd... " olunmasını rica ederler. Maktu şeklinde vergi ilim adamlarından da alınırmış. 

Bunun üzerine olan emirler genellikle şu şekilde biterdi: 

"...bu makule ülema ve sülehanın tasarrufunda olan yerleri maktu kayd olunmak babında varid olan emr-i ali muce-bince..".

Vergiden serbest bırakılanlar genellikle şeyh ve seyyid evladlan olmuştu. "Selatin-i bayındıriyye ve Kızılbaşdan" ve "selatin-i selefden" muaflıkları hakkında olan temessüklere dayanan Osmanlılar şeyh ve seyyid evladlarmı tekalif-i örfıyyeden muaf tutmuşlardı. Bunlardan bir grubu Şeyh Yusuf (ibn Kuseyr ?- H.M.K.)'un defn olunduğu Nahçıvan nahiyesi Yollu köyünde oturan ulema, süleha ve fakir evladla-rına "selaün-i bayındıriyye ve kızılbaşdan ellerinde muafnameleri olmağın temes-sükleri mucebince muaf olmaları... " kabul olunmuştu. Yine aynı nahiyenin köyünde oturan 4 seyyid de "selaün-i selefden" aldıkları temessüklere esasen tekalif-i örfıyyeden muaf tutulmuşlardı.

Revan eyaletinde 16.yy sonunda vakıfların tesisi ve şardarının Osmanlılar döneminde deftere kayd olunması da olmuştu. 18.yy'ın 20-30'lu yıllarında ise böyle faaliyetle karşılaşmıyoruz. Vakıf tesisi bu dönemde sadece Nahçıvan sancağında olmuştu. 1593 tarihli mufassal deftere göre, Osmanlılar, onlardan önce olmuş bütün vakıfların şardarını kabul edip, deftere kayd etmişlerdi. Nahçıvan kadısı Mevlana Süleyman Nahçıvan civarındaki 2 kıt'a üzüm bağlarının 5 akçe yıllık vergisini sahib-i arza verdikten sonra, geri kalan gelirin Nahçıvan'da, cami-i kebirde yaptırdığı iczahanenin ve yine Nahçıvan'daki Şeyh Emineddin mescidinin "mesarifıne sarf olunmak üzere vakf eyledüğü ber muceb-i vakfiyye kayd-i defter" olunduğu mufassal defterde yazılıdır. Bidis hakimi Şeref Han'ın ve Maku Sancakbeyi Evez Bey'in yazdıkları mektuba dayanarak "kızılbaşla muharebe ve mukatele" eden, Osmanlılara "yoldaşlık ve yararlık" gösteren, Nahçıvan ayanından ve Emir Ziya ül-Mülk'ün evladından olan Mevlana Muhammed'in, Nahçıvan nahiyesinin Cehri, Kıvrak köyleri ve Nürgüt mezre'asının onun vakfı olduğu hakkında "elinde selatin-i maziden temessükleri" olduğu için adı geçen köyler ve mezre'a evlad vakfı olarak deftere kayd edilmişti. Karabağ nahiyesindeki Acısu çiftliği de cami-i şerifin vakfı olduğu hakkında 1593 tarihli mufassal defterde bilgi verilmişti. Vakfın şartlarına göre, bir kimse bu çifdiği ziraat edecek olursa, "resm- ve gayrisine cami-i mezburda imam, hatib ve müezzin olanlar beratları mucibince vazifelerine göre mutasarrıf olmak üzere ber mucibi vakfiyye kayd-i defter" olunduğu yazılıdır. Veya Ordubad kadısının vakfını ele alalım. Hüccet-i şeriyyeye göre, Kadı Bagi Efendi vergisini maktu olarak sahib-i arza verdikten sonra, gelirinin geri kalan kısmını büsbütün "Nahçıvan'da cami-i kebirde hergün Kuran-i azimden ba'zı cüz-i şerif telavet edenlere ve Nahçıvan'da vaki Şeyh Emineddin Mescidi'nin mesarifine sarf olunmak üzere vakf eyledüğü kayd-i defter" olunduğu mufassal deftere yazılıdır.
Osmanlı idaresinin Revan eyaleti şehirlerinin, özellikle Revan, Nahçıvan ve Ordubad'ın şehir hayatına bir canlılık getirdiği hissedilmektedir. Tahrip olunmuş şehirlerin ma'mur hale getirilmesi, savaş sonrası Osmanlı idaresinde esas yer tutuyordu. 1593 tarihli kanunname, ticari hayatın canlandırılması ve nizamlandırılması, vakıfların geniş ölçüde yaygın oluşu, cami ve mescidlerin, kale duvarlarının inşaatı vb. işler şehir hayatına yeni bir ruh getiriyordu.

Tapu-Tahrir Defterleri Revan eyaleti şehirlerinin demografik durumu, topografisi, mimari abideleri vb. hakkında geniş ve bize belli olmayan bilgiler vermektedirler. 16.yy sonunda bütün eyaletin nüfusu, her aile 5 kişi olmak üzere 43.780 idi. Bunun da % 10,9'nu şehir nüfusu teşkil etmişti. Şehir nüfusu içinde % 42,1 Revan şehrinin, % 29,3 Nahçıvan şehrinin, % 28,6 ise Ordubad şehrinin payına düşüyordu.

18.yy'ın 20-30'lu yıllarında Revan eyaletinin nüfusunun sayısı, Nahçıvan sancağı da dahil, 103.694 olmuştu. 16.yy sonlarına kıyasla iki defadan fazla artmış, eyalet nüfusunun % 9'nu şehir nüfusu teşkil etmişti. Bunun da % 3,3 Revan şehrinin, % 2 Ordubad şehrinin ve % 0,6 Nahçıvan şehrinin payına düşüyordu. Şehir nüfusu sayısında azalma sadece Nahçıvan şehrinde görülmektedir. Revan ve Ordubad şehirlerinin nüfusunun 1593 tarihine kıyasta artmasına rağmen, kırsal kesimde nüfusun artması 1639-1723 tarihlerinde Osmanlılarla Safeviler arasında barışın olması ve ziraat için uygun koşulların yaranması ile de açıklamak mümkündür.

Şehir topografisine gelince, 1593 ve 1728 tarihlerindeki durum arasında epeyce fark vardı. 1593 tarihinde Revan şehri 6 mahalleli (Mardiros, Mezere/?/, Küçük Kayık, Iyali, Börkçü Ohan, Dereköy), Nahçıvan şehri 11 mahalleli (Kadı-i Cihan/Hoca Mirihan, Seyyid Hüseyin, Molla Ahmed, Mirzabey/Mahalle-i Cami, Şahab, Künbed/Nur-i Kemanlar, Bala, Hocabey, Huzemerk, Tizhiran, Kale, Ma-halle-i Gebran), Ordubad şehri ise 5 mahalleli (Mingis, Kürdetal/Meydan, Anba-ras, Serşeher, Müslimlerle gayri Müslimlerin beraber oturdukları mahalle-i era-mine) şehirler idiler. 1728 tarihli mufassal deftere göre, Revan şehrinde 4 (Köhne Şehir, Timurbulak, Derekendi, Depebaşı), Nahçıvan şehrinde 2 (Yukarı ve Aşağı), Ordubad şehrinde ise 4 (Anbaras, Serşeher, İçterenge, Mingis) mahalle kalmıştı. Şehir mahallelerinin azalması, nüfusunun göç etmesi ile değil, onların birleşmesi sonucu yeni bir ad almaları ile de açıklanabilir.

1593 ve 1728 tarihli mufassal defterler, Revan eyaleti şehirlerindeki dini abideler hakkında da bilgi veriyorlar. 1593 tarihinde Nahçıvan şehrinde 3 cami ve 7 mescid (Cami-i Kızıl Arslan, Cami-i Mehmed Kethüda, Cami-i Şerif, Mescid-i Ağa, Mescid-i Hoca Halil, Mescid-i Keçeci, Mescid-i Mahalle-i Ahmed, Mescid-i Sultan Mahmud, Mescid-i Ismayılan, Mescid-i Hacı Sani, Mescid-i Basri, Mescid-i Şeyh Emineddin, Mescid-i Etmelik, 17.yy ortalarında ise Evliya Çelebi'ye göre burada 70 cami 40 mescid, 18. yy'ın 20-30'lu yıllarında Sultan Murad Camisi, Hazret Paşa Camisi, Ordubad şehrinde ise Sultan Murad Camisi varmış.

Tanıttığımız Osmanlı Tapu-Tahrir Defterlerinin verdiği bilgileri, Safevi dönemine ait kaynakların olmamasından dolayı, Osmanlı öncesi bilgilerle karşılaştırmalı şekilde inceleyemiyoruz. Fakat Revan eyaleti ile ilgili BOA'da daha üç Tapu-Tahrir Defterinin ve yüzlerce belgenin olması, bize bir zamanlar Osmanlı dönemi Revan eyaletinin durumu hakkında özel bir araştırma ümidini vermektedir.

Kaynakça
Kitap: XII. TÜRK TARİH KONGRESİ
Yazar: TÜRK TARİH KURUMU 

Turkman  Copur

Genelkurmay Başkanı

 

Mesajlar: 12882

Kayıt: 29 Eki 2010, 17:26