Kara-Koyunlu Ordusu:

Kara-Koyunlu Ordusu:
Teşkilat, Savaş Tarzı, Ordunun Donanımı ve Diğer Özellikler Kara-Koyunlu, devlet ve askerı teşkilatı büyük ölçüde Celayirliler (dolayısıyla İlhaniler) ve Timurlu devlet teşkilat müesseselerinden mülhemdir. Bunun yanısıra Oğuz töresini de yaşatmışlardır. Hükümdarları Noyan, Bahadır, Hakan gibi unvanlar kuııanmışlardır.25 Kara-Koyunluların askeri teşkilatına dair yazılmış hususi kaynakJar olmadığından, bilgilerimiz son derece kısıtlıdır. Ancak vekayinamelerde zikredildiği kadarını bilebiliyoruz. Bununla birlikte, araştırmacıların doğru olarak tespit bir ettikJeri husus vardır ki o da Kara-Koyunluların AkKoyunlu ordu teşkilatı tarzında bir teşkilata sahip olduğudur. Her iki devletin ordu teşkilatı, her bakımdan birbirlerine benzemekteydi. Farklı olan ıegane husus ordularının farkJı Türkman zümrelerinden oluşmuş olmasıydı.
Bilindiği gibi devleti kuran aile Baranlu oymağından idiler. Ana yurtları Van Gölünün kuzeyinde Erciş ve civarı idi. Her ne olursa olsun gerçek olan onların XIV. asrın ortalarından itibaren Erciş merkez olmak üzere, Van gölünün kuzeyinde yaşıyor olmalarıdır. İlhanlıların zayıflayıp yıkılmasının ardından harekete geçerek asırlarca Moğollar tarafından horlanan ve en iyileri 2. sınıf insanlar sayılan Türkman aşiretlerini etrafında toplayarak örgütlediler. İlk siyasi başarıları 1368-69 yıllarında Bayram Hoca önderliğinde Musul'u ele geçirmeleri oldu. 1374 yılında Sultan Üveys'in ölümünün ardından, Arran, Hoy, Nahcivan ve Erzurum yöreleri de Kara-Koyunlulara geçti. Bu başarıları üzerine pek çok Türkman aşireti onların etrafında toplandı. Bunlar arasında hükümdar sülalesi Baranlılar'dan başka Kara-Koyunlu devleti ve ordusunun temelini oluşturan 5 önemli Türkman zümresi vardır ki şunlardır:

ı. Nahçıvan ve Sürmeli-Erivan havalisinde yaşayan Sa'dlu aşireti. Hanedana akraba olan bu aşiretten pek çok değerli kısımlardan ve emir yetişmiştir. 1421 yılında Timur2un oğlu Şahruh ile Aras boyunda Eleşkirt ovasında yapılan Kara-Koyunlu ordusunun sağ kanadına Sadlu Pir Mihmad kumanda ediyordu. Bu savaşta Sa'dlular, Timurlular safında sol cenahta savaşan Ak-Koyunlu Bey'i Osman Bey'in eline düşmüş, Pir Mihmed ile oğulları Pir Gayb ve Pir Üveys esir edilmişti.29 Yine bu aşirete mensup olan Hüseyin Bey'in 1450-56 yılları arasında Sa'dlu Hüseyin'in 10.000 kişilik bir kuvvetle Erzincan-Bayburt havalisinde Ak-Koyunlular ile savaştığını ancak bir başarı sağlayamadığını görüyoruz.30
2. Baharlu: Tarihçilerin Kara-Koyunlu devletinin ve ordusunun asıl dayanağı olan iki oymaktan biri olarak gördükleri Türkmen zümresi.3l Baharlular da hükümdar ailesi ile kız alıp vermek suretiyle sıhriyet kurmuşlardı. Ali Şeker Bey bu zümreye mensup en meşhur ve emirlerdendir. O da pek çok kez Ak-Koyunlulara karşı savaşnuştı. Baharlular ekseriya Hemedan bölgesinde yaşamaktaydılar. Baharlular'ın Cihanşah'ın öldürülmesinden sonra şehzadelerden Ebu Yusuf Mirza'yı tahta çıkardıkları ve Ak-Koyunlu hakimiyetine karşı sonuna kadar direndiklerini görüyoruz.
3. Bayramlu: Adını Hoy çevresine hakim olan Bayram Bey'den alan bu aşiret, kuruluşundan itibaren Kara-Koyunlu ordusunda hizmet etmiştir. Aşiretin lideri Bayram Bey. Kara Yusuf Bey'in emir-i divanıydı. 0, 1419- 1420 yıllarında Kara-Koyunlu beyi tarafından 20.000 kişilik bir birliğin başında Ak-Koyunlulara karşı Erzincan'ı savunmakla görevlendirilmişti. Bayram Bey, 1421 yılında vaki Eleşkirt savaşında oğlu Şehsuvar Bey ile beraber Kara-Koyunluların sol cenahını komuta etmişti.
Bayram Bey'den sonra oğlu Şehsuvar Bey Kara-Koyunlulara hizmete devam etti. 1457 yılında vaki Dicle savaşında Rüstem-i Tarhan'ın kumandasında Kara-Koyunluların sol cenahında yer almıştı. Bu savaşta Baharlu Ali Şeker Bey de bu savaşta sağ kolda savaşmıştı. Bu savaşta Şahsuvar Bey camnı kurtarırken, Ali Şeker Bey Ak-Koyunlular tarafından yakalanarak öldürülmüştür.34 ?ehsuvar Bey daha sonra Şiraz ve İsfahan bölgelerinde valilik yapmıştır. 3
4. Alpavut: Kara-Koyunlu oymakları içinde en savaşçı zümreyi teşkil ederdi. Bunlarda Kara-Koyunlu ordusunun sol cenahında yer alıyoriardı. İlk başlarda Hemedan yöresinde etkin idiler. Liderleri Korkan Bey idi. Bunlar da Eleşkirt savaşına katılmışlardı. Cihanşah zamanında önemli mevkiler elde etmişlerdi.
Bu dönemin önde gelen Alpavut beyleri arasında Bağdad valisi Tavacı Pir Mehmed Bey bulunmakta idi.
5. Çakırlu: Azerbaycan'da Timur zamanında beri varlığı bilinen bu aşiretin, ülkenin Çağataylılar elinden alınmasında büyük hizmetleri olmuştu. Bistam Bey liderliğinde Kara-Koyunlu devletinin kuruluş ve gelişmesine katkı yapmışlardır. En yoğun olarak yaşadıkları yer Erdebil civarıydı. Togan'a göre Bistam Bey Kara-Koyunlu ordusunun başkumandam yani "beylerbeyi" idi.
Bunlardan başka Kara-Koyunlu ordusunu oluşturan oymaklar arasında Duharlu, Karamanlu, Hacılu, Ağaçeri, Döğer gibi oymak ve aşiretleri sayabiliriz. Ayrıca yardımcı kuvvet olarak bazı Arap ve Kürt aşiretleri de vardı.38 Büyük mikyasta aşiretiere mensup süvari gücünden oluşan KaraKoyunlu ordusunda, kabile asabiyetinin kuvvetli oluşundan dolayı gevşek
bir yapılanma olduğunu bu olgunun da devletin merkezi bir gelişme göstermesine engeloluşturduğunu görüyoruz. Kara-Koyunlu Devleti Timurluiara (Çağataylara) rakip olduğu için ordu stratejisini bütün yapılanmasını buna göre oluşturmuştu. Kara-Koyunlu ordusunun başlıca görevi Türkmen yurdu olan Anadolu, Azerbaycan ve Horasan'ı kurtarmak ve buralarda Türkmen hakimiyetini yeniden tesis etmekti. Kara Yusuf bütün mesaisini Timur ve halefleriyle mücadeleye sarfetmiştir. Onun, Çağataylar ile işbirliği yapmasından dolayı öfke duymasına rağmen diğer bir Türkmen devleti olan Ak-Koyunluların beği Kara Yülük Osman Beye bir vesile ile söylediği: "Her ikimiz de Türkmeniz. Daha fazla birbirimize saldırmak için çaba harcamayalım. Bundan sonra birbirimize saldırmayalım. Her birimiz Rum ve Çağatay gibi düşmanlarımızla meşgulolalım. Senin için en uygun yer durumlarını bildiğimiz Suriye ve Rum'a saldırmak benim için ise Çağatay ile mücadele etmektir. Bu devletin selameti için gereklidir" sözleri Kara-Koyunlulardaki kavmiyetçilik şuurunu açıkça ortaya koyar.
Kara-Koyunlu ordusunun ne kadar yüksek bir kabiliyete sahip olduğunu ortaya koymuştu. Kara-Koyunlu beyi savaşın başında 5000 kişilik ordusunu her biri 300 kişiden müteşekkil muhtelif biriikiere (koşun) her bir koşunu da 30 mangaya (destçe) ayırmıştı. 16 Koşun'dan birer manga yalnız ok atarak önde yürümüş, düşman hücum ettiği zaman da geri çekilmişlerdi. Bu arada diğerleri çekilenleri takip eden düşmana ok yağdınruş, bu şekilde düşmanın tertip ve düzenleri bozulmuştu. Ardından bütün birlikler umumi bir hücuma geçmişler ve zaferi kazanmışlardı. Plan mükemmel bir şekilde işlemiş ve 20.000 kişilik Celayirli ordusu kısa sürede bozguna uğratılmıştı. Şeyh Ali ve ordu komutanı Pir Ali savaşta öldürülmüştü. Bu zafer Kara-Koyunlulara büyük bir nüfuz ve güç kazandırdığı gibi hakimiyet alanları Azerbaycan'a doğru genişlemişti.1383 yılında Suriye- Musul hattında faaliyetlerde bulunan Kara Mehmed'in ordusunun sayısı 12.oo0'e ulaşmıştı. 1385'te Kara-Koyunlu ordusu bir baskınla Ak-Koyunluları perişan etmiş ve onları Kadı Burhaneddin'e sığınmaya mecbur bırakmıştı.
Kara-Koyunlulan yok edememiştİ. Kara Yusuf Bey bir süre (1399- 1403) ülkesinden, oymaklarından ve ordusundan ayrı düşmüş, Suriye ve Osmanlı ülkesine sığınmıştı. 1403'te Timur'un geri çekilmesinden sonra geri döndüğünde oymakları ve ordusunu aynı inançla kendisine bağlı buldu. O sırada Timur Ön Asya'yı Anadolu ve İran' i kaos içinde bırakıp çekip gitmişti. Bölgeyi istikrara kavuşturmak, yaşanır bir hale getirmek Kara Yusuf ve onun gibi diğer Türkmen beylerine düştü. Kara Yusuf, 1405 yılında Dımaşk'ta esaretten kurtulunca hemen Musul'a çekildi. Oradan da el-Cezire yoluyla Van gölü havzasına ulaştı. Yöreyi kısa süred itaat altına aldı. Bu sırada Kara Yusuf un döndüğünü öğrenen Türkmen beyleri aşiretleriyle birlikte ona katıldılar. Kısa sürede eski gücüne erişen Kara Yusuf un ordusu 10.000 kişinin üzerine ulaşmıştı. Hedef yine Tebriz idi. O sırada Azerbaycan Timurlu Ebubekir'in elindeydi. O, 1406 ve 1408 yıllarında yaptığı savaşlar sonunda Tebriz'i ve Azerbaycan'ı çağataylar'dan kurtardı. Kara-Koyunlu beyi bu savaşta da o kadar büyük cesaret, kahramanlık ve bahadırlık göstermiş ki düşmanları onun hakkında şu kıtayı söylemişlerdir:
" Kara Yusuf adlı Yiğit,
 İsfendiyar gibi savaş meydanına girdi,
Ata binmiş, yürüyen bir dağ gibi,
Tek başına, sanki yüz kişiydi.

Ayrıca o kadar merhametliydi ki Ebubekir'e " Bizim şahsi düşmanlığımız yüzünden bu kadar çok ade m telef oluyor; yiğitlik ve bahadırlık ikimizin karşı karşıya gelerek vuruşmamızı gerektirir."demiş ve onu mubiirezeye davet etmişti. Ancak çağatay şehzadesi cesaret edip karşısına çıkamamıştı.45 Kara Yusufun Sultan Ahmed' i 1410 Ağustos'unda Sultaniye yakınlarında yenip, Celayirlilere son vermesiyle Azerbaycan dışında, Irak-ı Arab ve Irak-ı Acem Kara-Koyunlulara geçti. Kara Yusuf bahadırlığı ve cengaver ordusu ile büyük bir devletin temellerini attı. Tebriz' i merkez edindi. Tebriz kısa süre içinde Yakın-Doğu ve Ön-Asya' nın diğer önemli başkentleri Kahire, Herat ve Bursa ile kıyaslanacaktır. Kara-Koyunlu hükümdarı ülkesini oğulları ve kumandanıarı arasında bölüştürdü.
Kara Yusuf Timurlu Horasan hükümdarı Şah-Ruh Mirza ile savaşa hazırlandığı sırada 1420 yılı 13 Kasım'ında Ucan yakınlarında vefat etti. O, tarihin gördüğü büyük cengaverlerdendi. çağataylar'ın tüm Ön Asya'yı istila ettiği sıralarda, Türkmenlerin umudu olmuş, hatta Osmanlıların tekrar toparlanmasına dolaylı da olsa katkı yapnuştır.Kara Yusuftan sonra Kara-Koyunlular'da iktidar mücadelesi başladı. Güçlü aşiretler Sadlu ve Baharlular istiklallerini kazandılar. Bu zor ortamda İskender Mirza Kara-Koyunluları kısmen muhafaza etti ve 1438'e kadar yönetti. 30 Temmuz 1421'deki Eleşkirt savaşında da Timurlu Şah-ruh'un fıllerle donatılmış ordularına karşı adeta destanlaştı. 3 gün süren savaşta çağatayordusuna tarihinde görmediği kadar ağır zaiyat verdi. Ancak, sayıca çok olmaları çağataylıları kurtarnuştı. Kara-Koyunlu ordusu, 1429'da Selmas'da çağataylılar ile bir kez daha karşılaştı. Kaynağa göre Kara-Koyunlulann kuvveti 50.000 civarında idi ve orduda hatırı sayılır derecede yayaskeri de vardı. 17 Eylül Cumartesi günü başlayan savaş yine üç gün sürdü. çağataylılar yine yedek kuvvetleriyle kazandı. Bu savaşta, İskender Mirza da büyük kahramanlıklar göstermiştir. çağataylar, Azerbaycan'ı denetimleri altında olmak kaydıyla KaraKoyunluları bıraktı. Ancak İskender Mirza ve ordusu mücadeleye devam etti. Öyle ki, 1435 yılında Ak-Koyunlu Osman Bey ile Erzurum yakınlarında savaşırken yanında sadece 3.000 kişi vardı. Buna rağmen sayıları daha çok ?lan düşmanlarını ma~lup etmeyi başardı. Talihsiz şehzade Deli lakaplı ıskender 1438'de öldü.
Cihanşah 1467 yılında, Ak-Koyunlulara karşı kendisinin ve KaraKoyunluların sonunu hazırlayacak olan bir sefere çıktı. Bunun için eyaletlerden ordu toplanmıştı: "Cihanşah Mirza Hürmüz, Kenc, Mukan Gilan ve Taberistan'dan Fars'tan Irak'tan diğer beldelerden, memleketnin kıyısından köşesinden, asker, hayvan, silah, cephane ve saire toplayıp Muş Ovası'na geldi. Çöı karıncasından ve kumdan kalabalık topluluğu yeri göğü kapladı. Öyle ki, çadırların beyazlığı gündüz güneşin yüzündeki kızıllığı ve gece ayın çevresindeki siyahlığı sildi." Bu tablo Kara-Koyunlu ordusunun muazzam gücünün güzel bir tasviridir. Ancak bu ordu, aşırı gurur, kayıtsızlık ve rakibini küçümseme sonucunda 6.000 kişilik Ak-Koyunlu ordusu tarafından yok edildi.sı Bu yenilgiden sonra orduları dağıtılan Kara-Koyunlu Devleti de yıkıldı.
__________________________

Ak-Koyunlu ve Kara-Koyunlu Ordulanna Genel Bir Bakış An Overview on Aq-Qoyunid and Qara-Qoyunid Armies .
* ılhan ERDEM

‪Qacar‬ tayfasının‪ YIVA‬(yəvə) oymağından olan İmamqulu xan

Qacar Bayragi 





"Qarabağ bəylərbəyisi İmamqulu xan Qacar Gəncədə təbii

 ölümlə bu il vəfat etdi. O vilayətin idarə olunması isə cənnətməkan şahın  zamanında Qarabağın bəylərbəyi olan Şahverdi Sultan Ziyadoğlu Qacarınnəvəsi Xəlil xanın oğlu Məhəmməd xana tapşırıldı. ‪Qacar‬ tayfasının‪  ‎#YIVA‬ oymağından olan İmamqulu xanı İsmayıl Mirzə yetişdirmiş və onu Qarabağa hakim göndərmişdi."
 _____________________________
"Dünyani bezeyen Şah Abbasın tarıxı"
 İsgəndər Bəy Türkman.

Mirzə Əli Möcüz "Qacar haqqında"

         Mirzə Əli Möcüz

Mәnә lütf eylә, ey saqi, gәtir o cami-sәrşari

Ki, ta rәf eylәyim nәştov qarın bu rәnci xümmari.

Nә püstәm var, nә badamım, nә tüxmi-şur, nә neytaqim,

Mәzә olsun mәni-biçizә yarın lәli şәhvari.

De gәlsin mәclisә mütrüb, әlindә sazü mizrabi,

Çalıb tarü dәfi, şad eylәsin mәn aşiqi-zari!

Nә kisәmdә zәrim vardır, nә ambarımda bir hәbbә,

Әlim boşdur, üzüm qarә, doyunca mey içim bari.

Nә mәllakәm, nә tüccarәm, nә xani-mәrdümazarәm,

Mәtaim şerdir ancaq, onun da yox xiridari.

Dilim türki, sözüm sadә, özüm sәhbayә dildadә,

Mәnim tәk şairin, әlbәt, olar kasad bazari.

Dünәn şer ilә bir namә apardım şahi-İranә,

Dedi: "Torki nә midanәm, mәra to beççә pәndari?"[1]

Özü türk oğlu türk, әmma deyir türki cәhalәtdir,

Xudaya, müzmәhil qıl tәxtidәn bu ali-Qacari!

Ümidin kәsmә, Möcüz, yaz anan tәlim edәn dildә!

Gәzәr bir әrmәğan tәk dәftәrin Çini vә Tatari.

[1] - Türkcə (azərbaycanca) bilmirəm, məni sən uşaq sayırsan?

T ü r k m a n: bunlar oğuzdurlar.

T ü r k m a n: bunlar oğuzdurlar.
Bunalara türkman deyilmə-sinin bir hekayəsi var. Həmin hekayə belədir: Zülqərneyn Səmərqənddən keçib türklərin ölkəsinə doğru yönəldiyi zaman türklərin xaqanı çoxlu qoşunu olan Şu adlı gənc bir adam idi. Balasağun yaxınlığındakı qalanı o, fəth et-miş və tikmişdi. Hər gün Balasağundakı sarayın qarşı-smda bəylər üçün üç yüz altmış növbət davulu vurulurdu. Xaqan Şuya Zülqərneynin yaxınlaşdığı xəbər verilmiş, «Əmriniz nədir, savaşaq, yoxsa yox? Nə buyurursunuz?» deyə soruşmuşlar. Xaqan Şu müşahidə aparmaq və Zül-qərneyni izləmək üçün Xocənd çayınm sahilinə qırx tarxanı göndərmişdi. Onlar gizli şəkildə getdikləri üçün ordunun bundan xəbəri yox idi. Buna görə də xaqanın ürəyi sakit idi. Xaqanın gümüşdən bir hovuzu var idi. Səfərə çıxanda onu da özü ilə birlikdə aparırdı. Hovuza su doldurulur, içində ördəklər, qazlar üzürdü. Xaqandan «nə deyirsiniz, hərb edəkmi?» deyə soruşduqları zaman o, «bu qazlara, ördəklərə baxın, necə suya dalırlar» demişdir. Bunu eşidənlər bu sözlərdən xaqanm savaşa hazırlaşma-dığını və buradan çəkilib getmək niyyətində olmadığmı zənn etmişlər. Zülqərneyn Xocənd çaymı keçir və müşa-hidəçilər gecə ikən gəlib Zülqərnenynin çayı keçdiyini xaqana xəbər verirlər. Xaqan dərhal davullar çaldıraraq şərqə doğru yola düşür. Xalq getmək üçün heç bir hazırlıq görməyən xaqanm qəfıldən getməsi üzündən ümidsizliyə düşür, ürküntü və qarışıqlıq yaşanır. Minik tapa bilənlər heyvanm üstünə atılıb xaqanın dalınca yollanırlar. Qarışıqlıqda çaşqınlıqla bir-birinin heyvanlarını alırlar. Səhər olunca ordugah düz bir ova halını alır. O zaman Taraz, İsficab, Balasağun kimi yerlər yox idi, bunlar sonradan salmmışdır. Həmin yerlərdə köçərilər yaşayırdılar. Xaqan ordusu ilə sovuşub gedəndən sonra orada çoluq-çocuğu ilə iyirmi iki nəfər qalmışdı. Bunlar gecə ikən heyvanlarını tapa bilmədikləri üçün gedə bilməmişdilər. Bunlar kitabın əvvəlində adlarmı çəkdiyim, damğalarını bəyan etdiyim adamlardır: « kınık», «salğur» və başqaları kimi. Bu iyirmi iki nəfər piyada çıxıb getmək, yoxsa orada qal-maq barədə danışanda daha iki nəfər gəlib çıxdı. Bunlar əşyalarını dallarına yükləmiş, ailələrini də yanlarına al-mışdılar. Ordunun izinə düşərək gedirdilər, çox yorulmuş və tərləmişdilər. Bu iyirmi iki nəfər yeni gələn iki adamla tanış olub danışdılar. Bu iyirmi iki adam dedi: «ey, siz ikiniz, Zülqərneyn adlı şəxs bir yolçudur, burada qalmaz, ötüb keçər, biz də öz yerimizdə qalarıq». İyirmi ikilər on-lara türkcə «kal aç», yəni «qalın, gözləyin» dedilər. Sonradan onlar «_ xalaç/xalac» adlandırılmışlar. Xalac-ların əsli belədir, onlar iki qəbilədir. Zülqərneyn gəlib onları saçlı və üstlərində türk nişanələri ilə görüncə, heç nə soruşmadan «türkmanənd» dedi, «türkə bənzər» deməkdir. Bu ad onlarda bu günə qədər qalmış-dır. Türkmənlər əslində iyirmi dörd boydur. Lakin iki boydan ibarət olan xalaclar bəzi xüsuslarda onlardan ay-rıldıqları üçün, onlan oğuz saymırlar. Əsli, doğrusu budur.
Xaqan Şu Çinə doğru keçib getdi, Zülqərneyn də onun dalınca düşdü.
Uyğurlara yaxın bir yerdə xaqan Şu Zülqərneynin üstünə bir bölük əsgər göndərdi. Zülqərneyn də əsgər göndərdi və Altun kan deyilən dağda vuruşma baş verdi. Hə-min dağ bu günü Altun xan adlanır. Bundan sonra Zülqərneyn xaqanla sülh bağladı və uyğur şəhərlərini bina etdi, bir müddət orada qaldı. Zülqərneyn çəkilib getdik-dən sonra xaqan— Şu gəldi, Balasağuna qədər irəlilədi, bir qala tikdirdi və ona öz adını verdi. Oraya bir tilsim qoydurdu. Leyləklər o şəhərin qarşısma qədər uçub gəlir, ancaq şəhəri qətiyyən keçib getmirlər. Tilsim bu günə qədər smmamışdır.
______________________
Divanü lüğat-it-türk

Ağqoyunlu xanedanların Oğuz Boyunun "Bayandur" damğalı sikkələri.

"Lənkəran qəzas"ında(Ленкоранский уезд)

Azərbaycan Sovet Sosialist Respublikasının "Lənkəran qəzas"ında(Ленкоранский уезд) yəni indiki "cənub bölgəsi"ndə yaşayan Azərbaycanlıların etnik tərkibi..1926 cı il siyahıya alınması.
"Lənkəran qəzas"ında yaşayan əhalinin ümumi Sayı: 208.479 nəfər..
Türklər __________ 111 181
ermənilər_________ 511
Talışlar ___________77 261
Ləzgilər___________12
Gürcülər__________ 35
Kürd _____________ 1
Ruslar ___________ 13 439
Almanlar__________104
Yahudiər_________ 101
__________________________
Qaynaq:
АЗЕРБАЙДЖАНСКАЯ ССР (1926 г.)
1.Свод статистических данных о населении Закавказского края, извлечённых из посемейных списков 1886 года, г. Тифлис,
2) Первая Всеобщая перепись населения Российской империи 1897 г. Том 69, Тифлисская губерния, г. Санкт-П
3) Первая Всеобщая перепись населения Российской империи 1897 г. Том 61, Бакинская губерния, г. Санкт-Петербург, 1905
4) Первая Всеобщая перепись населения Российской империи 1897 г. Том 63, Елисаветпольская губерния, г. Санкт-Пете
5) Первая Всеобщая перепись населения Российской империи 1897 г. Том 71, Эриванская губерния, г. Санкт-П
6) Всесоюзная перепись населения 1926 года, т. 14, Закавказская СФСР, г. Москва, 1929

 "Lənkəran qəzas"ında(Ленкоранский уезд) 

терр. Эриванской губернии

терр. Эриванской губернии __________ 115.765 (100%)
татары(тюрки)_____________________ 78.785 (68,10%)
армян  _________________________    36.043 (31,10%)
курд   __________________________    473 (0,40%)
===================================
Qaynaq:
НАСЕЛЕНИЕ АЗЕРБАЙДЖАНА
ТЕРРИТОРИИ РОССИЙСКОЙ ИМПЕРИИ,
ВОШЕДШИЕ ПОЗЖЕ В СОСТАВ АЗЕРБАЙДЖАНСКОЙ ССР (1886 г.)
(без территорий, вошедших в состав НКАО)

Şarl Lüi Monteskyö 1721-ci ildə qələmə aldığı «İran məktubları» romanından

Contributions to the anthropology of Iran / by Henry Field, Curator of Physical Anthropology (1939)

«Yer üzündə heç bir xalq nə fatehlik şöhrəti, nə də əzəməti ilə Türkmanlarla (Azərbaycan türkləri – A.Q.) yarışa bilməz. İranın həqiqi hökmdarları onlardır. Kirin, Kiştapsın taxtında qürurla əyləşənlər də onlardır… Bu fateh xalqın yalnız tarixçiləri çatışmayıb ki şanlı qələbələrinin şöhrətini yazıb ətrafa yaysınlar… Bu cəngavər xalq öz məğlubedilməzliyinə o qədər inanıb ki, ötən qələbələrini əbədiləşdirmək qayğısına qalmayıb»
______________________________
Görkəmli fransız maarifçisi Şarl Lüi Monteskyö
1721-ci ildə qələmə aldığı «İran məktubları» romanından

Dilimizin adı ilə bağlı 1840-ci ilə aid bir bəlgə

Dilimizin adı ilə bağlı 1840-ci ilə aid bir bəlgə

1840-cı ildə Rusiya İmperiyasının Daxili İşlər Nazirliyinin statistika şöbəsi tərəfindən Güney Qafqaz, o cümlədən müasir Azərbaycana dair bir kitab çap edilmişdir. Öncəliklə onu qeyd edəlim ki, həmin dövrdə Rusiyada rəsmi olaraq bütün Türkləri "Tatar" adlandırırdılar, o cümlədən Azərbaycan Türklərinə Ruslar "Qafqaz Tatarları" deyirdilər. Gələlim bizim kitaba. Bu kitabda Azərbaycan əhalisinin özünün özünü, dilini necə adlandırması ilə bağlı önəmli bir qeyd var. Onu sizə tərcümədə təqdim edirəm:
«Tatarlar və Tatar dili ifadələri həqiqətən də bizim Tatar adlandırdığımız xalqlara məlum deyil; Onlar özləri öz dillərinə TÜRK DİLİ deyirlər. Bu ümumi bir ləhcədir və onunla Çindən Qazanadək, Qrımadək, buradansa Mərakeşə və Məkkədən Hindistanadək getmək olar, eynilə Fransızca ilə bütün Avropanı gəzə biləcəyiniz kimi»
___________________________________________________
"Qafqazötəsi Rusiya torpaqlarına nəzər kitabına dair bəzi qeydlər", 1840-cı il, Peterburq.
C-ATB

Həmdullah Qəzvin

Həmdullah Qəzvini 1340-cı ildə tamamladığı Nüzhət ül-Qülub əsərində Savə bölgəsində Qutluğ Balığ ("müqəddəs şəhər") deyə Türkcə gözəl bir ad daşıyan yaşayış məntəqəsinin adını çəkir.
______________________________________
Ḥamd Allāh Mustawfī Qazvīnī — Nuzhat-al-qulūb (1340)

Gülensoy Orhundan Anadoluya tamğalar

Gülensoy Orhundan Anadoluya tamğalar

Türk Baranlular

"Baranlu qədim Türk tayfasıdır"

BURHANE Qate səhifə 1-ci Cild səhifə 215 Məhəmməd Hüseyn ibni xələfi Təbrizi

BURHANE Qate səhifə 1-ci Cild səhifə 215

“Baranlu” qədim Türkman qəbiləsidir.
Ə.Ə.Dehxuda “Lüğətnamə”

“Türkman” anlayışı, onun yaranma tarixi və etimologiyası

Türkmanlar

“Türkman” anlayışı, onun yaranma tarixi və etimologiyası haqqında müxtəlif fikirlər mövcuddur. Digər tərəfdən “türk”, “türkman” və “türkmən” adları arasındakı oxşar və fərqli cəhətlər indiyədək müəyyən edilməmişdir. Qeyd etmək lazımdır ki, “türkman” anlayışı bir sıra ölkələrdə və elmi ədəbiyyatda bəzən, yalnız “türkmən” şəklində təqdim olunur. Belə ki, Avropa, Rusiya və Türkiyə tədqiqatçılarının böyük əksəriyyəti “türkman”, yaxud “turkuman” adını ilkin mənbələrdə olduğu kimi tərcümə etmək əvəzinə, onu sadəcə olaraq “türkmən” şəklində tərcümə və təqdim edirlər.
Şübhəsiz, tarixi mənbələrdə rast gəldiyimiz “türkman” və “türkmən” anlayışları arasında oxşarlıq vardır. Bu hər şeydən əvvəl onların bilavasitə “türk” kökü ilə bağlıdır. Lakin onlar heç də eyni anlayışlar deyildir. Başqa sözlə, “türkmənlər” dedikdə əsasən, indiki Türkmənistan ərazisində yaşayan türklər, xüsusi ilə oğuz mənşəli xalq başa düşülür. “Türkman” məfhumu isə daha geniş anlayış olub tarixi türk torpaqlarının müxtəlif bölgələrində yaşayan türklərə münasibətdə işlədilən addır və daha çox ümumi xarakter daşıyır, konkret şəkildə ayrıca bir etnosa aid deyil. Bu adı indi müxtəlif ölkələrə (İraq, Türkiyə, Suriya və s.) səpələnmiş türklər daşıyır. Hər halda türkman adı altında təqdim edilən türkmənşəli xalqlar arasında coğrafi, tarixi, mənəvi və dil birliyinin olması inkar edilməzdir.
“Türkman” anlayışının etimologiyası məsələsində tam bir qarışıqlıq mövcuddur və bu anlayışın mənasını müəyyən etmək “dolaşıq bir yumağın açılması kimidir”, desək səhv etmərik. Bu adın əsl mahiyyətini müəyyənləşdirmək, onun həqiqi mənasını dərk etmək üçün əvvəlcə, tarixşünaslıqda mövcud olan fikirləri və mənbələrdəki məlumatları diqqətlə araşdırmaq lazımdır.
Türkman adı haqqında bir sıra tədqiqatçılar tərəfindən söylənilmiş fikirləri ümumiləşdirərək əsasən, üç qrupa bölmək olar:
1. Birinci geniş yayılmış fikrə görə, “Türkman” adı “Türk” və “iman” sözlərindən yaranıb və mənası “iman gətirmiş türk” deməkdir. Başqa sözlə, burada İslam dininə X-XI əsrlərdə ilk dəfə iman gətirmiş türklər, xüsusilə oğuzlar başa düşülür.
2. İkinci fikrin tərəfdarlarına görə, “Türkman” sözü “Türk” adı ilə farsca “oxşar”, “bənzər” mənası verən “manənd” sözlərinin birləşməsindən yaranmış “türkmanənd” sözündəndir. Mənası isə “türkə bənzər” deməkdir.
3. Üçüncü fikrə görə, “Türkman” sözü “Türk” və “mən” sözlərinin birləşməsindən yaranmış və “türkəm mən” və yaxud “mən türkəm” anlamını verir.
Birinci fikrin tərəfdarları daha çoxdur. Lakin bu zaman belə bir sual meydana çıxır: Nə üçün oğuzlardan əvvəl Azərbaycan və Xorasanda İslamı qəbul etmiş türklər, Sacilər və Qəznəvilər kimi dövlətlərin müsəlman hökmdarları, xəlifələrin saraylarında xidmət etmiş türklər türkman adlanmırdı?
Azərbaycan tarixçilərindən Z.M.Bünyadov, S.B.Aşurbəyli, Ş.M.Mustafayev və T.H.Nəcəfli və başqaları öz əsərlərində türkmən (türkman) anlayışı ilə bağlı müəyyən fikirlər söyləmişdir.
Z.M.Bünyadov özünün Atabəylərə və Xarəzmşahlara həsr etdiyi əsrlərində türkmanlarla bağlı məsələlərə də toxunmuşdur. O, Bəlx ətrafındakı oğuzları türkman adlandırır (1, 20). Müəllif, 1158-ci ildə baş verən hadisələrdən bəhs edərkən Mavərənnəhrdə yaşayan tükmanların başçısının “ilik türkman” adlandırıldığını qeyd edir (1, 28). O, yazır ki, Xarəzmşah Cəlaləddindən sonra Mosul və Kərkükdə qalan Xarəzm türkləri özlərini indi də türkman adlandırırlar (1, 118). Müəlifin yazdığına görə, XV əsrdə Təbriz ətrafındakı əhalinin böyük əksəriyyəti türkmən (türkman) adlanırdı (1, 158).
S.B.Aşurbəyli Yaqut Həməvi və Zəkəriyyə Qəzviniyə istinad edərək Muğanda çoxsaylı türkman adlanan əhali qruplarının yaşadığını qeyd edir (2, 235). Biz onun əsərində Xarəzmşah Cəlaləddinin vəziri Şərəf əl-Mülkün türkmanların mal-qarasını qovub aparması (2, 192), Muğanda yaşayan türkmanların tatarlar tərəfindən oradan sıxışdırılması (2, 240), Şirvan ordusu tərkibində muzdlu türkman döyüşçülərinin olması haqqında məlumatlara rast gəlirik (2, 179).
Ş.M.Mustafayev Səlcuqlara həsr etdiyi monoqrafiyasında türkmanlarla bağlı tarixşünaslıqda mövcud olan bəzi fikirlərə münasibət bildirmiş və bir sıra mənbələrdən nümunələr gətirmişdir (3, 13-25). O, X əsrdən etibarən ərəb və farsdilli müsəlman ədəbiyyatında türkman etnoniminin getdikcə daha geniş şəkildə işləndiyini yazır. Müəllif, öz əsərində Əl-Biruni, Əl-Mərvazi, Fəzlullah Rəşidəddin kimi müəlliflərin əsərlərindən nümunələr gətirərək türkman adının etimologiyası ilə bağlı fikirlərə münasibət bildirmişdir. Onun yazdığına görə, orta əsr müsəlman müəllifləri türkmənlərin (türkmanların) İslamı qəbul etmiş oğuzlar olduqlarını yekdilliklə qeyd etmişdir. O, bu terminlə bağlı fikirlərin tarixi həqiqətə nə dərəcədə uyğunluğundan asılı olmayaraq, İslamı qəbul etmiş oğuzların türkman adlandırıldığını qeyd edir (3, 19).
T.H.Nəcəfli öz monoqrafiyasında Qaraqoyunluların mənşəyini araşdırarkən onların türkman adlanan etnik qrupla bağlı olduğunu göstərir. O, öz əsərində V.V.Bartoldun, V.İ.Jirmunskinin, F.Köprülünün, Z.V.Toğanın, F.Sümerin, İ.Kafəsoğlunun, O.Şaiqin və başqalarının türkmanlarla bağlı fikirlərinə münasibət bildirmişdir. Müəllif türkman anlayışı haqqında Əl-Müqəddəsi, Əl-Biruni, M.Kaşğari, F.Rəşidəddin kimi orta əsr müəlliflərinin əsərlərində rast gəlinən nümunələrə də münasibət bildirmiş və belə bir qənaətə gəlmişdir ki, həmin istilah İslam dinini qəbul etmiş bütün oğuz tayfalarına şamil olunmuş bir ad idi (4, 21-23).
V.V.Bartold özünün bir sıra əsərlərində türkman anlayışına toxunmuşdur. O, F.Xirtin Çin mənbələrində işlənən “teqomen” anlayışının türkman anlayışı ilə bağlı olması ehtimalını qəbul edir (bax: 4, 21-23). Müəllif yazır ki, Mahmud Kaşğarinin əsərində rast gəlinən üç xalq – qarluk, yağma, cigil kimi türk tayfaları Qaraxanilər sülaləsinin (927-1212) hakimiyyəti dövründə mühüm rol oynamışdır və qarlukları da oğuzlar kimi türkman adlandırırdılar. V.V.Bartold daha sonra qeyd edir ki, ilk dəfə X əsrdə rast gəlinən bu sözün mənşəyi indiyə qədər aydın deyil. O, “türkman” anlayışının Mahmud Kaşğaridə də rast gəlinən mənalarından birini yəni, fars mənşəli “türkmanənd” (“türkə bənzər”) şəklində etimologiyasını qətiyyətlə rədd edir və bildirir ki, “türkman” adi “türk” adından fərqli idi. O, qeyd edir ki, Qaraxanilər nəslindən olan türkmanlar XII əsrdə Balasaqun və Yeddisu hakimləri idilər (5, 59). V.V.Bartold “türkman” adının əsasən, oğuzlara münasibətdə işləndiyini xüsusi olaraq qeyd edir.
A.K.Arendsin yazdığına görə, Amu-Dərya çayının sağ sahillərində məskunlaşmış oğuzlar X əsrin II yarısında İslam dinini qəbul etdilər və özlərini türkmən adlandırdılar. Türkmən adı tədicən oğuz adını sıxışdırmağa başladı. Həmin oğuzlar XI əsrin başlanğıcında Səlcuqların rəhbərliyi altında tədricən indiki Türkmənistan ərazisin ələ keçirməyə başladılar (6, 630).
Türkman sözünün mənşəyini müəyyən etməyə çalışan A.Mixaylova görə, oğuz türkləri özlərini türkmən (türkman) adlandırırdı. Belə ki, onlar “sən kimsən” sualına “türkəm mən” deyə cavab verirdilər (7).
C.Q.Ağacanova görə, bu ada hələ VIII-IX əsrlərə aid Çin mənbələrində təsadüf olunur. Belə ki, Çin mənbələrində “Tekumenq” ölkə adına rast gəlinir. Belə ehtimal olunur ki, bu zaman, indiki Yeddisu ərazisi başa düşülürdü və bu söz türkman sözü ilə bağlıdır. O, belə bir qənaətə gəlir ki, İslamı qəbul etmiş oğuzlar, eləcə də qarluqlar və xalaclar türkmən (türkman) adlanırdı (8, 23).
“Dədə-Qorqud” dastanının tədqiqatçısı V.İ.Jirmunski bu istilahın məhz müsəlman oğuzlara aid olduğunu yazır (Bax: 4, 22).
V.F.Minorskiyə görə, səlcuqlar özlərindən əvvəl qərbə doğru hərəkət etmiş oğuzlardan fərqlənirdi. O, yazır ki, Mavərənnəhrdə böyük qüvvəyə çevrilmiş oğuz (türkman) tayfaları XI əsrin başlanğıcında geniş ərazilər ələ keçirdilər (9, 187). Bununla da o, türkman dedikdə məhz oğuzların başa düşüldüyünə işarə edir.
K.Kahenə görə, “köçəri müsəlman türkləri” ifadə edən türkman sözü geniş şəkildə yayıldıqdan sonra bu ad onları bir tərəfdən oturaq türklərdən, digər tərəfdən isə, İslamı qəbul etməmiş “kafir” (şamanist) köçəri oğuzlardan fərqləndirməyə başladı (3, 20).
Türkman və türkmən anlayışlarına ən çox diqqət yönəldən tədqiqatçılardan biri də görkəmli Türkiyə tarixçisi Faruq Sumerdir. Əl-Müqəddəsinin sözlərinə istinad edən müəllif yazır ki, X yuzillikdə Balasaqun ilə Mirki qəsəbəsi arasında “türkmən” adlı bir xalq yaşayırdı və bu xalqın hökmdarı “ilig” adlanırdı. Onun iqamətgahı Ordu qəsəbəsi idi və o, İsficab hömdarına hədiyyələr göndərirdi (10, 28). F.Sumer daha sonra bildirir ki, eyni müəllif bir sıra hallarda, oğuzlara ayrıca işarə edir, lakin onların müsəlman olduğunu söyləmir. Beləliklə, həmin tükmənlərin (türkmanların) oğuzlardan ayrıca bir xalq olduğu görünür. Ehtimal olunur ki, həmin türkmənlərə İslamı İsficab hakimi qəbul etdirmişdir (10, 28). F.Sumer türkmənlərin etnik mənşəyi məsələsində müəyyən dərəcədə V.V.Bartoldla razılaşır və onların qarluqlardan olması ehtimalını qəbul edir. Digər tərəfdən o, bununla bərabər türkmənlərin qarluqlardan da ayrı bir etnos olması, onların türkeşlərin və ya onoxların qalıqlarından olması ehtimalını da irəli sürür (10, 29). Qarluqların İslamı qəbul edən ilk xalqlardan biri olmasını söyləyən müəllif, “müsəlman oğuzlara türkmən adı verilməsi də bu xalq ilə bağlıdır” fikri üzərində dayanır. Oğuzlardan İslamı qəbul edən zümrələrə onları qeyri-müsəlman qardaşlarından ayırd etmək üçün türkmən adı verilirdi. Türkmən adı Mavərənnəhr müsəlmanları arasında “müsəlman türk” kimi bir məna kəsb etmişdi (10, 51). F. Sumerə görə, türkmən adının ancaq oğuz mənşəli müsəlmanlara verilməsi, “Əl-Biruninin də qeyd etdiyi kimi, hər cür şübhədən uzaqdır” (10, 51). Lakin oğuzlar özlərinə türkmən (türkman) demirdi. Onlar müsəlmanlar tərəfindən verilən bu adı uzun bir zaman mənimsəmədilər və oğuz adını unutmadılar. Lakin XIII yüzilliyin əvvəllərində artıq hər yerdə oğuz yerinə türkmən adı işlədilirdi (10, 51). Qeyd etmək lazımdır ki, oxşar fikrə B.Çobanzadənin əsərində də rast gəlinir (3, 20). F.Sumer həmçinin qeyd edir ki, XI yüzillikdən başlayaraq “türkmən” adının “türkmanənd” sözündən yaranması fikri geniş yayılmışdır və XIV yüzillikdə İranda “türkman” sözünün bu şəkildə izahına üstünlük verilirdi. Müəllif bu zaman Fəzlullah Rəşidəddinə istinad edir (10, 52). Onun yazdığına görə, bəzi alimlər, o cümlədən J.Deni və V.F.Minorski bu sözün “öz-türk” şəklində anlamını da irəli sürmüşdür (10, 52).
M. F.Kırzıoğlu qıpçaqlara həsr etdiyi əsərində türkmanlarla bağlı məsələlərə də toxunur. Onun türkman sözünün mənşəyi ilə bağlı fikirləri maraqlıdır. Müəllif türkman sözünü Çin mənbələrində rast gəlinən “tü-kü-mön” , “Tövrat”dakı saka “torqomalar” və bəzi qaynaqlarda eradan əvvəlki hadisələrdə adı çəkilən “dargaman” adı ilə bağlı olması ehtimalını irəli sürür (11, 203-204). O, VIII əsr ərəb müəlliflərindən Vəhəb bin Münəbbihin əsərində rast gəlinən və hökmdar Zülqərneynlə qarşılaşdığı güman edilən “torgümanlar” adlı xalqa diqqət yönəldir (11, 204). M.F.Kırzıoğlu öz əsərində səlcuqların və monqolların hakimiyyəti dövründə türkmanların hərbi-siyasi fəaliyyətinə də yer vermişdir.
F.Köpürlü və Z.V.Toğan türkman adının müsəlman oğuzlara verilməsi və əsasən, XI əsrə aid olması fikrini müdafiə edirlər (bax: 4, 22-23). Z.V.Toğana görə, oğuzların “oğuz” və “türkman” adı ilə iki qrupa bölünməsi səlcuqların hökmranlığı dövründə meydana gəlmişdir (bax: 4, 22).
İ.Kafəsoğlu türkman termininin yalnız İslamı qəbul etmiş oğuzlara şamil edilməsi ilə razılaşmır. O, bu terminin hələ IX ərdə işləndiyini və “əsil türk”, “böyük türk” mənası verdiyini yazır (bax: 4, 22).
Türkman adı və onun mənşəyi haqqında məlumata bir sıra orta əsr müəlliflərinin, o cümlədən ərəbdilli tarixçilərdən Əl-Müqəddəsi, Əl-Biruni, Əl-Hüseyni, İbn Kəsir, İbn Əl-Əsir, İbn Xəldun, İbn Xallikan, Yaqut Həməvi, Əbu-l-Fida, Əl-Mərvazi, Ən-Nəsəvi, Əbdürrəhman ibn Əl-Cövzi, Səbt ibn Əl-Cövzi, farsdilli tarixçilərdən Əbu Səid Qardizi, Əbu-l-Fəzl Beyhəqi, Əl-Cüveyni və başqalarının əsərlərində rast gəlinir. Yuxarıda adı çəkilən müəlliflərlə yanaşı Zahir əd-Din Nişapuri, Həmdullah Qəzvini, Fəzlullah Rəşidəddin, Zəkəriyyə Qəzvini, Əbül-Qazi, Əbubəkr Tehrani, Hafiz Əbru, Ruzbehan Xunci, İsgəndər bəy Türkman və başqaları da öz əsərlərində türkmanlar haqqında məlumat vermişlər. Bununla yanaşı XV-XVII əsrlərdə yaşamış bir sıra Osmanlı tarixçiləri də öz əsərlərində türkmanlarla bağlı maraqlı məlumatlar verirlər.
X əsr müəlliflərindən Əl-Müqəddəsi İsficab bölgəsində türkmanların yaşaması haqqında məlumat verərək yazır: “Ordu kiçik şəhərdir, türkman məliyinin iqamətgahı orada yerləşir” (12, 275). Lakin həmin türkman məliyi İsficab hakimindən asılı idi və ona hədiyyələr verirdi. O, oğuzlardan “quz-əl-ətrak” kimi ayrıca bəhs edir və onları türkman adlandırmır (12, 286).
XI əsr müəlliflərindən Əl-Biruni özünün “Kitab əl-Cəmahir” adlı əsərində bildirir ki, müsəlman əhali oğuzlardan İslamı qəbul edib müsəlman olanları digərlərindən fərqləndirmək üçün onları türkman adlandırmağa başladı (13, 90).
XII əsr müəlliflərindən Əl-Mərvazinin “Təbai-l-həyavan” adlı əsərində türkman sözü müsəlman quzlara (oğuzlara) aid edilir. O yazır ki, İslam məmləkətinə yaxın olan oğuzlar müsəlman olub türkman adını qəbul etdikdən sonra kafir kimi qalanlara qarşı cihada başladılar. Lakin o, bu adı İslamı qəbul etmiş digər türklərə münasibətdə də işlədir (3, 19). Əl-Mərvaziyə istinad edən Məhəmməd Əl-Əufi 1231-ci ildə qələmə aldığı “Cəvami əl-hekayət” adlı əsərində yazır ki, İslam dinini qəbul edən oğuzlar İslam şəhərlərinə gəldilər. Onlara türkman deyirdilər (3, 19).
Sədr əd-Din Əli Əl-Hüseyni öz əsərində Səlcuqlar və Eldənizlərlə bağlı hadisələrdən bəhs edərkən bir neçə dəfə türkmanlardan və tərəkəmələrdən bəhs etmişdir. Onun əsərində Şəmsəddin Eldənizin “öz ətrafına türkmanlardan böyük qüvvə toplaması” öz əksini tapmışdır (14, 90a). Əl-Hüseyni yazır ki, səlcuqlar 426-cı (1034) ildə Xorasana doğru hərəkət etdilər. Bu zaman Xorasandakı türkmanlar səlcuqlara xidmət etməyə başaladılar və onlara qoşuldular (14, 110a). Göründüyü kimi, burada səlcuqlarla türkmanlar bir-birindən fərqləndirilir.
Türkman adına Mahmud Kaşğarinin “Lüğətində” də rast gəlinir. Mahmud Kaşğaridə deyilir: “Oğuz bir türk boyudur. Oğuzlar türkməndirlər. Onlar iyirmi iki bölükdür” (15, I. 55-56). Onun yazdığına görə, “ Sən kimsən” anlamında olan “Kim sən” sualına cavab olaraq “Türk mən” deyilir və mənası “Mən türkəm” deməkdir (15, I. 352-353). O, qarluqlar haqqında yazır: “ Köçəri türklərdən bir bölüyün adıdır. Oğuzlardan ayrılıb. Oğuzlar kimi türkmandır” (15, I. 473).
Qəznəvi tarixçisi Əbu-l-Fəzl Beyhəqinin əsərində türkman adına dəfələrlə rast gəlinir. Lakin bu zaman o, səlcuqlarlar, türkmanlar və türklər adını eyni yerdə bir-birindən ayrı şəkildə dəfələrlə işlədir və onları fərqləndirir. Belə ki, o, h. 423-cü (1031) il hadisələrindən bəhs edərkən “70 seçmə türk qulamının əsir düşməsindən”, “türkmanların və səlcuqların Dəbusda döyüşə hazırlaşmasından” eyni vaxtda bəhs edir (16, 328). O, h. 424-cü (1032) il hadisələrindən bəhs edərkən “türkmanlar və səlcuqlar” ifadəsini işlədir (16, 380). Bir qədər sonra isə “Səlcuq türkmanları” ifadəsinə yol verir (16, 443). Beləliklə, o, bəzən Səlcuq türkmanları, bəzən də səlcuqlar yazır. Burada müəllifi səlcuqlar və türkmanlar dedikdə səlcuqlardan daha əvvəl qərbə doğru gəlib çıxmış oğuzları, Səlcuq türkmanları dedikdə isə Səlcuq yürüşləri dövründə gəlib çıxmış oğuzları nəzərdə tutur. Beləlkilə, o, türkmanların yalnız səlcuqlardan ibarət olmadığına işarə edir. Onun əsərində h. 428-ci (1036) il hadisələrindən bəhs edilərkən səlcuqların iki elçisinin Qəznəvilərin düşərgəsinə gəlməsi əks olunmuşdur. Burada səlcuqlar türkman adlandırılır. Lakin səlcuq elçisinin dilindən deyilir; “Sirr deyil ki, Xorasandakı türkmanlar başqa türkmanlardır” (16, 476). Yenə həmin ilə aid hadisələrdən danışılarkən Qızıl, Yağmur və Balxan-kuh türkmanlarının səlcuqların hücumları qarşısında geri çəkilməsindən bəhs olunur. H. 430-cu (1038) il Sərxas döyüşündən bəhs edən müəllif səlcuqları yenə türkman adlandırır (16, 536). Lakin bunun ardınca h. 432-ci (1040) il hadisələrindən bəhs edən müəllif yazır ki, “hələ səlcuqlar gəlməzdən əvvəl, Xorasan türkmanlar tərəfindən qana bulanmışdı” (16, 652). Beyhəqinin əsərində h. 425-ci (1033) il hadisələrindən bəhs olunarkən İraq türkmanlarından (16, 400), h. 426-cı (1034) il hadisələrindən bəhs olunarkən həm Səlcuq türkmanlarından, həm də İraq və Xarəzm türkmanlarından danışılır (16, 444). Bütün deyilənlər göstərir ki, hələ səlcuqlardan əvvəl Xorasan və İraq torpaqlarında türkmanlar yaşayırdı.
Digər Qəznəvi tarixçisi Əbu Səid Qardizi yazır ki, Sultan Mahmud Mavərənnəhrdə olarkən rast gəldiyi böyük bir tayfanı gördükdə vilayət hakimindən soruşdu: “Bu türkmanlar nə üçün bu vilayətdədirlər”? (17, 268). Onun əsərində h. 418-ci (1027) ildən etibarən türkmanların dəfələrlə Qəznəvi ordusu ilə qarşılaşması göstərilir. Bu zaman səlcuq sərkərdələri Toğrul bəy və Çağrı bəy türkman adlandırılır (17, 284). Qardizi öz əsərində “tərəkəmə” terminindən də istifadə edir. Məsələn, o, h. 429-cu (1037) ildə Mərvə doğru hərəkət edən Qəznəvi ordusunun tərəkəmələrin hücumuna məruz qaldığını yazır (17, 282).
XII əsr müəlliflərindən Əl-Qərnati yazır ki, Muğanda türkmanların mənzilləri vardır. Lakin o, daha sonra qeyd edir ki, hal-hazırda burada tatarlar qışlayırlar və yerli türkmanlar buranı tərk etmişlər (18, 165).
İbn Kəsir yazır ki, h. 432-ci (1040) ildə Səlcuqların fəaliyyəti genişləndi və onların hökmdarı Məhəmməd Toğrul bəyin nüfuzu artdı. Onun babası Səlcuq vaxtı müsəlmanlara sığınmışdı. Onun atası Mikayıl kafir türklərlə müharibədə şəhid olmuşdu. Səlcuqlar haqqında sözlərinə davam edən müəllif daha sonra yazır: “Hal-hazırda türkman adlanan mömin türklər, yəni türk-l-imanlar” onun ətrafına toplandılar. Türkmanlar həmin səlcuqlardır və Sultan Mahmudun ölümündən sonra onlar Xorasanı tamamilə ələ keçirdilər (19, 1813).
Əbu-l-Fida Anadoluda Qaraman oğulları adlanan türkmanların yaşadığını və oradakı dağın Türkman dağı adlandığını yazır. O, türkman sözünü cəmdə “tərakamin” (“tərəkəmələr”) şəklində təqdim edir (20, 29).
Əl-İdrisi öz əsərində Xərləxit (qarluqlar) və doqquzoğuzlardan bəhs edir (21, 511). O doqquzoğuzların hələ İslamı qəbul etməyib məcus olduğunu və oda sitayiş etdiyini yazır. İsficab və ona yaxın olan nahiyələr haqında məlumat verən Əl-İdrisi həmin bölgədə yaşayan türkləri, oğuz türklərini və xərləxit türklərini fərqləndirir. O, bu bölgədə oğuz türklərinin yaşadığını və “onların qədim dövrlərdən İslamı qəbul etdiyini” yazır (21, 705). Qeyd etmək lazımdır ki, elmi ədəbiyyatda türkman adının Əl-İdrisnin yazdığına görə, Makedoniyalı İsgəndər tərəfindən verilməsi haqında fikir mövcuddur. Əslində isə burada söhbət türkmanlardan deyil, sadəcə olaraq türklərdən gedir. O, bu zaman “türk” adının mənşəyi ilə bağlı fikir söyləyir (21, 850). Belə ki, onun yazdığına görə, türkləri Yəcuc-Məcucdan o tərəfə qovan İsgəndər onları tərk etmişdir. Ərəblər də bundan sonra həmin tərk edilmiş xalqı “türk” adlandırmışdır. “Türk” və “tərk” sözü isə ərəb dilində eyni şəkildə yazılır. Əlbəttə, bu doğru deyildir. Çünki, elə həmin ərəb müəlliflərinin əsərlərində İsgəndərin yürüşlərindən əvvəlki dövrə aid hadisələrdə türklərdən dəfələrlə bəhs edilir.
İbn Xalikan öz əsərində türkman adını bir neçə dəfə çəkir. O, səlcuqlardan olan əmirləri türkman əmirləri kimi təqdim edir (22, I, 191; VI, 117). O, h.563-cü (1167) ildə vəfat edən Ərbil hakimi Müzəffərəddinin türkman əsilli olduğunu bildirir (22, IV. 114).
Türkmanlarla bağlı daha maraqlı məlumata İbn Xəldunun əsərində rast gəlinir. Məsələn, o, yazır ki, ərəb müsəlman ordusu h.111-ci ildə (729-730) “Tiflis nahiyəsindən olan “türkman” (“turkuman”) ölkəsi” üzərinə hücum edərək onları məğlubiyyətə uğratdı (23, III, 111). Qeyd etmək lazımdır ki, İbn Xəldun öz əsərində tez-tez “xəzərlər və türklər” ifadəsinə yer verərək onları bir-birindən fərqləndirir. Digər tərəfdən o, VIII əsrin əvvəlində baş verən hadisələrdən bəhs edərkən xəzərləri “turkuman” adlandırır (23, III, 114). İbn Xəldun öz əsərində sanki, gələcək nəsillər tərəfindən bu adın düzgün oxunmasına yardım etmək üçün onu hərəkələrlə birlikdə vermişdir. O bu sözü “turkman”, “turkuman” şəklində təqdim edir (23, I, 94). İbn Xəldun dönə-dönə yazır ki, xəzərlər türkmandır və bütün türklər Yafət (Yafəs) nəslindəndir (23, II. 11). İbn Xəldunun bu məlumatı türkman adının etimologiyası ilə bağlı yuxarıda söylənən fikirləri şübhə altına alır. Birincisi, burada bu adın yalnız oğuzlara aid olmadığı aydın olur; İkincisi, bu adın yalnız İslama iman gətirmiş türklərə aid olmadığı üzə çıxır. Çünki xəzərlər həmin dövrdə hələ İslamı qəbul etməmişdilər və ərəblərin Tiflis bölgəsində vuruşduğu türkmanlar müsəlman deyildi.
Bununla belə, mənbələrin verdiyi məlumatlardan göründüyü kimi, türkman anlayışı ən çox Səlcuqlar dövrünə təsadüf edir. Onlar səlcuq ordusunun əsasını təşkil edirdi. Səlcuqlardan sonra Avropadakı xəritələrdə Anadolunun şərq hissəsi Turkomaniya, Osmanlılarda isə Turkman eli kimi göstərilirdi. İbn Xəldun oğuzları türk xalqlarından sayır, Azərbaycana daxil olan səlcuqları da türkman adlandırır (23, I, 95; III, 580). O, Səlcuq sultanı Məlikşahın dövründə eyni zamanda 7 min türkman və 3 min türkün səlibçilərə qarşı mübarizə apardığını yazır (23, V, 39). Müəllif Osmanlıları da türkman adlandırır (23, I, 86) və onları “Rum ölkəsindəki türkmanlardan olan osman övladları” kimi təqdim edir (23, II, 20). Göründüyü kimi burada osmanlı və türkman sözü bir yerdə işlənir. Lakin tədricən türkman sözü osmanlı adı tərəfindən sıxışdırıldı. İbn Xəldun türk və türkman kəlmələrini ayrı-ayrılıqda işlətsə də türkmanları türklərin qardaşı adlandırır (23, I, 151-152). İbn Xəldunun məlumatından belə anlaşılır ki, türkmanlar əsasən, köçəri həyat tərzinə üstünlük verirdilər (23, I, 181). Müəllif döyüşkən tayfalar sırasında türk və türkmanları xüsusi olaraq qeyd edir. O, h.421-ci (1030) ildə Fəzl ibn Məhəmmədin xəzərlərlə müharibəsi zamanı yenə də xəzərləri türkman adlandırır (23, IV, 676).
Yaqut Həməvi də öz əsərlərində türkmanlardan bəhs etmişdir. O, Mərv ətrafında “Türkman” adlı kənd olduğunu bildirir. Onun yazdığına görə, ərəb xəlifələrindən Hişam bin Əbd-ül-Malik (724-743) oğuzların hökmdarına elçi göndərib onu İslama dəvət etsə də o, bunu qəbul etmədi (24, II, 24). O, Muğanda türkmanlara məxsus otlaqların yerləşdiyin yazır (24, V, 225).
İbn əl-Əsr oğuzları sonralar türkman kimi təqdim etsə də quz (oğuz) türkləri ilə səlcuq türkləri arasında fərq qoyurdu (25, IX. 440). O, 547-ci (1152) il hadisələrindən bəhs edərkən Herat şəhərindəki səlcuqları “ətrak əl-səncəriyyət” (25, IX, 380), qarluqları “ətrak əl-qarğaliyyət” adlandırır (25, IX, 322). İbn Əl-Əsir qeyd edir ki, hal-hazırda (XIII əsrdə) Xorasanda olan quzlar (oğuzlar) hələ Xəlifə Mehdinin (775-785) dövründə İslam dinini qəbul etmişdi və onları vaxtı ilə qarğaliyyət türkləri Mavərənnəhrdən qovmuşdu (25, IX. 385). İbn Əl-Əsirin əsərində türkman anlayışına dəfələrlə rast gəlirik. Müəllif Azərbaycan, İraq, Mavərənnəhr, Anadolu torpaqlarında baş verən hadisələrdən bəhs edərkən onlar haqqında məlumat verir. O, türkmanlar dedikdə əsasən, oğuz türklərini nəzərdə tutur.
Əl-Cüveyninin “Cahanqoşa” əsərində də türkmanlardan bəhs olunur. O öz əsərində tərəkəmələrin monqolların birinci yürüşü (1120-1123) dövründə Mərvdə hakimiyyətindən (26, I, 131), h.553-cü (1158) ildə köçəri tərəkəmələr və 10 min qoşuna başçılıq edən İlek türkmandan (26, II, 15), Cəlaləddinə qarşı vuruşmaq üçün türk və tərəkəmələrin Hilatda toplanmasından (26, II, 178) bəhs etmişdir.
Məhəmməd bin Yəqub Əl-Firuzabadinin (1414-cü ildə vəfat etmişdir) “Lüğətində” aşağıdakı sözlərə rast gəlirik: “Türkman türk nəslindəndir. Bir ay ərzində onlardan yüz min nəfər iman gətirdiyinə görə belə adlanırlar. Onlara “türk iman” deyildi, sonra sadələşdirildi və “türkman” deyildi” (27, 1082).
Fəzlullah Rəşidəddin yazır ki, hal-hazırda Rum və Qaramanda olan türkmanlar vaxtı ilə Toğrul bəyin başçılığı ilə həmin ərazilərə gələn 20 min türkmanın nəslindən olanlardır. Toğrul bəy geri qayıdanda onlar orada qaldılar Onların başçısı qınıq tayfasından olan sultan Arslan idi (28, 46-47)
Zənnimizcə, F.Rəşidəddinin bu məlumatı bir daha sübut edir ki, Səlcuqların yürüşü dövründə Azərbaycan və ətraf ərazilərdə məskunlaşan türkmanlar elə bu adla da tanınırdılar. Yəni, onlar yerli türklərin etnik mənsubiyyətini dəyişikliyə məruz qoymamışdılar. Türk mənşəli türkmanlar elə həmin adla, onlardan əvvəl bu ərazidə yaşayan yerli əhali isə “türk” adı ilə tanınırdı. Zaman keçdikcə əvvəllər Azərbaycan torpaqlarına gəlmiş köçəri türk tayfaları kimi, türkmanlar da yerli Azərbaycan türkləri ilə qaynayıb qarışdılar və bir çox türkman tayfaları özlərinin ilk tayfa adlarını unutdular.
Azərbaycanda Qaraqoyunlu və Ağqoyunlu tayfa birliyinin əsasını təşkil edən tayfalar da türkman adlanırdı. Həmin sülalələrin hakimiyyəti dövründə Şərqi Anadolu və Azərbaycan torpaqları “türkman eli” kimi tanınırdı ( 3, 112-118; 4, 10). Sonralar Ağqoyunlu türkman tayfalarının bir çoxu Səfəvilər dövlətinin ordusunda xidmət etməyə başladı. Bu zaman ordunun əsasını təşkil edən qızılbaş tayfaları da turkman adlanırdı. Bəzən bu terminlə qızılbaş termini sinonim təşkil edirdi. V.F.Minorski, türkman tayfalarından olan əmirlərin (şamlı, ustaclı, türkmən, rumlu, zülqədər, əfşar, qacar, təkəli) Səfəvilər dövründə birinci dərəcəli roluna diqqət yönəldir (9, 14). O, xüsusi olaraq qeyd edir ki, Səfəvilər Qaraqoyunlu və Ağqoyunlu türkman sülalələrinin davamçısı idi (9, 30).
XVII-XIX əsrlərdə, eləcə də XX əsrin birinci yarısında bir sıra türkman boylarının davamçıları Azərbaycan, Dağıstan, Şərqi Anadoluda xüsusilə, Türkiyənin İraq, Suriya və Cənubi Azərbaycanla həmsərhəd olan bölgələrində məskunlaşmışdılar (29, 13-18; 20, 67-68). XIV-XVI əsrlərdən etibarən Azərbaycanda tərəkəmə adı daha geniş yayılmışdı. Lakin biz bu terminə yuxarıda qeyd olunduğu kimi, hələ XI-XIII əsrlərdə yaşamış müəlliflərin əsərlərində də rast gəlirik. Tərəkəmələr bu gün də Azərbaycan torpaqlarında etnik qrup kimi yaşamaqda davam edirlər. Azərbaycan və Dağıstan ərazisində onlarla bağlı bir sıra yer adları mövcuddur.
Beləliklə, orta əsrlərdə yazılmış ərəb və farsdilli mənbələrdə “türkman” anlayışından əsasən, üç halda istifadə edilir:
1. Qədim dövrlərdən “türk” adlanan xalqla onlara qohum olan, lakin “türk” adı altında deyil, özlərinə məxsus adlarlarla xatırlanan digər türk mənşəli xalqlara münasibətdə ümumi şəkildə işlədilir.
2. Türk mənşəli olan, lakin əsasən, köçəri həyat tərzi sürən xalqlara münasibətdə işlədilir.
3. Oğuzları, xüsusilə İslamı qəbul etmiş oğuzları digər türk xalqlarından fərləndirmək üçün işlədilir.
Oğuzlara gəlincə, onlar VIII-XII əsrlərdə 3 qrupa bölünmüşdür. Onların bir hissəsi Xəzərin şərq sahillərində məskunlaşaraq müasir tükmənlərin etnik tərkibini əmələ gətirmişdir. Oğuzların ikinci böyük bir hissəsi Azərbaycana, İraq və Şərqi Anadolu torpaqlarına gəlmişdi. Onların üçüncü hissəsi isə Ural və Volqa istiqamətindən Avropaya gələrək qaqauz və Balkan türklərinin formalaşmasında yaxından iştirak etmişlər.
“Türkman” adının konkret mənasına gəldikdə isə bunu yalnız türk və fars dillərində yazmış orta əsr şairlərinin əsərlərində rast gəlinən və sonu “man” sözü ilə bitən sözlərdə, eləcə də lüğətlərdə axtarmaq lazımdır. Bu müqayisədən belə nəticəyə gəlmək olur ki, “man” insan, bəşər, cins mənasında işlənirdi. Məsələn, biz Ş.Saminin lüğətində türkman sözünün mənasının müəyyən edilməsinə yardım edən məlumata rast gəlirik. O qeyd edir ki, “man”, incə hecalarda isə “mən” adətən, “adam”, “bəşər”, “insan cinsi” mənasını verir və yalnız qocaman, çıraqman, türkman, köləmən kimi tərkiblərdə işlənir (31, 1262 ). Başqa sözlə, “türkman” sadəcə olaraq “türk mənşəli” və yaxud “türk insanı” deməkdir. Ş.Sami yazır ki, “türkman” türk mənşəli böyük xalqlardan biridir. O, türkmanların əsasən, köçəri halda yaşadıqlarını, əsasən, Azərbaycan və İraq ərazilərində məskən saldıqlarını bildirir. Ş.Sami M.Füzulinin şeirlərinin türkman ləhcəsində olduğunu da xüsusi olaraq, qeyd edir (31, 399).
Şübhəsiz, bu tədqiqatın nəticələri bitkin və mübahisəsiz hesab oluna bilməz. Bu istiqamətdə gələcəkdə aparılacaq tədqiqatlar “türkman” anlayışının yaranma tarixi və onun etimologiyası ilə bağlı yeni-yeni faktların ortaya çıxarılması ilə nəticələnə bilər.

İstİfadə olunmuş mənbələr və ədəbİyyat

1. Буниятов З.М. Государство Хорезмшахов-Ануштегинидов. Избранные сочинения в трех томах. Т. 3. Баку: Элм. 1999. 206 с.
2. Aşurbəyli S.B. Şirvanşahlar dövləti. Bakı: Avrasiya press. 2006. 416 s.
3. Mustafayev.Ş.M. Səlcuqilərdən Osmanlılara: XI-XV yüzilliklərdə Anadolunun türk mühitində etnosiyasi proseslər. Bakı: “Elm”, 2010. 332.s.
4. Nəcəfli T.H. Azərbaycan Qaraqoyunlu və Ağqoyunlu dövlətləri. Bakı, Çaşıoğlu, 2012. 604 s.
5. Бартольд В.В. Тюрки. Двенадцать лекций по истории турецких народов Средней Азии. Алматы, Жалын, 1993. 192 с.
6. Абу-л-Фазл Бейхаки. История Масуда (1030-1041). Вступительная статья, перевод и примечания А.К Арендса. Ташкент, 1962. 748 с.
7. Михайлов A. Туземцы Закаспийской области и их жизнь. Aşxabad. 1900. 69c.
8. Агаджанов С.Г. Государство Сельджукидов и Средняя Азия в XI – XII вв. Москва: Наука. 1991. 303 с.
9. Tadhkirat Al-Muluk. Persian text in facsimile. Translated and explained by V.Minorsky. London. 1943. 218 + 129
10. Sumer F. Oğuzlar (Turkmenlər). Tarihleri, Boy teşkilatı, Destanları. İlavelerlə 3. baskı. Ana yaınları. İstanbul: Milli Egitim basım evi. 1980. 701 s.
11. Kırzıoğlu M.F. Yukarı – Kür ve Çoruk Boylarında Kıpçaklar. Ankara. 1992. TTKY.VII. Dizi. – Sayı.121. (278 səh-4 xəritə).
12. Əl-Müqəddəsi. Əhsən ət-təqasim fi mərifət əl-əqalim. Əl-Qahirə, 1411. 518 s.
13. Əl-Biruni. Əl-Cəmahir fi mərifət əl-cəvahir. hhtp://www. Islamicbook. ws/amma/aljmahr-fi-marft-aljwahr.pdf
14. Əl-Hüseyni. Əxbar əd-daulət əs-Səlcuqiyyə. Lahor. 1933.
15. Kaşğari M. Divanü Luğat-it-Türk tercümesi, c.I-II. Çeviren Besim Atalay. İstanbul 1941.
16. Əbu-l-Fəzl Beyhəqi. Tarix. Məşhəd 1383. 815 s.
17. Əbu Səid Əl-Cərdizi. Zeyn əl-əxbar. Tərcumət Əffaf Əs-Seyid Zidan. Əl- Qahirə. 206. 544 s.
18. Vəlixanlı N. M. IX-XII əsr ərəb coğrafiyaşünas-səyyahları Azərbaycan haqqında. Bakı: Elm, 1974, 220 s.
19. İbn Kəsir. Əl-Bidayə və-n-nihayə. Beyrut, Beyt-ul-əfkar-ud-düvəliyyə. 2004. 2460 s.
20. Əbu-l-Fida. Taqvim əl-Buldan. Beyrut. Daru-s-sadir. 602 s
21. Əl-İdrisi. Nüzhat əl-müştaq fi ixtiraq əl-afaq. Əl-Qahirə. 1422.
22. İbn Xallikan. Vufiyat əl-əyan. I-VIII. Beyrut. Daru-s-sadir. 1968-1993.
23. İbn Xəldun. Tarix İbn Xəldun. I-VIII. Beyrut. Daru-l-fikr. 1421.
24. Yaqut əl-Həməvi. Mucəm əl-buldan. I-V.Beyrut. Daru-us- sadir. 1988.
25. İbn əl-Əsir Əl-Kamil fi-t-tarix. I-XII.Beyrut. Daru-l-ktub. 1407.
26. Əla ud-Din Əta məlik əl-Cüveyni. Tarixu Cahankuşa. I-III. London 1937.
27. Məhəmməd bin Yəqub Firuz Abadi. Qamus-ul-Mühit. Beyrut. Ər-Risalah.1326/2005. 1498 s.
28. Фазлаллах Рашид ад-Дин. Огуз-Наме. Перевод с персидского, предисловие, комментарии, примечания и указатели Р.М.Шукюровой. Баку: Элм, 1987. 128 с.
29. Türkmən əşirətləri. İstanbul. 1334. 543 s.
30. Saray.M. Quzey və Güney Azərbaycan türklərinin tarixi. Bakı: Şərq-Qərb, 2010. 724 s.
31. Sami Ş. Qamus turki. Iki ciltdə. İstanbul: İqdam. 1317. 1575 s.

Geostrategiya” jurnalı № 03 (27) MAY-İYUN 2015